Araştırma Makalesi
Müstahrec Eser Türüne Bir Örnek: Ebu’l Berekât en-Nisâbûrî’nin Erbâûn Hadisen Mine’s-Sıhahi’l-Avâlî Adlı Eseri
Öz
Hadis ilmi kapsamında tarih boyunca tedvin edilen çalışmalar, zengin içeriği ile tüm dinî ilimler müktesebatı içerisinde büyük öneme haizdir. Rivâyet dönemi olarak adlandırılan süreç akabinde, önceki devirlere ait çalışmaların şerhi, tecdidi/tanzimi sayılabilecek tâlî içerikli farklı derlemeler kaleme alınmıştır. Hadis tarihi içerisinde tehzîb dönemi olarak adlandırılan bu süreçte oluşturulan bir tür de müstahrec eserlerdir. Müstahrec eserler, modern tabirle özgün içerikli eserler olmasalar da te’lif ve tasnifte izledikleri metot ve güttükleri amaç açı-sından kıymetli çalışmalardır. Bu türe örnek bir çalışma, hicri 6. asırda yaşamış olan Ebü’l Berekât en-Nisâbûrî’nin temelde kırk hadis derlemesi olan Cüzüdür. Tevarüsen elde ettiği tasavvufî kimliği ile tanınan Ebü’l Berekât’ın Cüzü, hadis tahammül metotlarına riayet ile meydana getirilmiş bir eserdir. Bu çalışmada kırk hadis seçkilerine farklı bir örnek olduğu görülen Ebü’l Berekât en-Nisâbûrî’nin Cüz’ün fîhi erbâ‘ûne hadîsen mine’s-sıhâhi’l-‘avâlî adlı eseri incelenecektir.
Kaynakça
- Abdullah b. Mübarek, Ebû Abdurrahman et-Türkî. ez-Zühd ve’r-Rekâik. thk. Ebû Abdurrahman el-A’zâmî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
- Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdullah Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Heyet. 12 Cilt. Cem’iyyetü’l-Meknez, 2010.
- Akyüz, Hüseyin. “Yemekte Sağ Elin Kullanılmasıyla İlgili Bir Rivayetin Sened ve Metin Tenkidi”. Ekev Akademi Dergisi 18 (2014), 1-30.
- Aynî, Ebû Muhammed Mahmûd b. Ahmed Bedreddîn el-. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
- Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmâil el-. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Züheyr b. Nasr. Dâru Tavki’n- Necât, 1422H.
- Caʿberî, Ebû İshâk Burhâneddin İbrâhim b. Ömer el-. Rusûmu’t-tahdîs fî ulûmi’l-hadîs. thk. İbrahim b. Şerîf el-Mîlî. Beyrût: Dâru İbn Hazm, 2000.
- Ebu’l Berekât en-Nisâbûrî, İsmail b. Ebû Sa’d. Cüz fîhi erbâûn hadîsen mine’s-sıhahi’l-avâli. thk. Müflih b. Süleyman - Bedr b. Fevvâz. Medine: Dârü’l-Hudeyrî, H1421.
- Hâkim, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah en-Nisâbûrî. el-Müstedrek ale’s-Sahihâyn. thk. Heyet. 8 Cilt. Dârü’t-Te’sil, 2014.
- Irâkî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahîm b. el-Hüseyn b. Abdurrahmân el-. Şerhu’t-Tabsıra ve’t-Tezkira. thk. Abdullaṭîf el-Hemîm, - Mâhir Yâsîn Fahl. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
- İbn Asâkir, Ebu’l-Kâsım Alî b. el-Hasen. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğurâme el-Ömrevî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
- İbn Mâce, Ebû Abdulah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
- İbnu’l-Aynî, Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed Zeynüddin el-Hanefî. Şerhu Elfiyyeti’l-Irâkî fî Ulûmi’l-Hadîs. Yemen: Merkez en-Nuʿmân li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 2011.
- İbnü’d-Dübeysî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Saîd. Zeylu Târîhi Medîneti’s-Selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2006.
- İbnü’l-Adîm, Ömer b. Ahmed b. Hibetullâh b. Ebî Cerâde. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl ez-Zekkâr. Dârü’l-Fikr, ts.
- İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Muhammed b. el-Esîr el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ömer Abdusselaâm Tedmurî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1997.
- Kağıt, Feyzullah. Müstahrec Türü Eserler ve Özellikleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
- Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah Haci Halife. Keşfu’z-zünûn. 6 Cilt. Bağdad: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
- Kettânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ca‘fer b. İdrîs el-. er-Risâletü’l-mustatrafe. thk. Muhammed el-Müntasir. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmî, 1993.
- Mizzî, Cemâleddîn Ebû’l-Haccâc Yûsuf b. Abdurrahmân el-. Tehzîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
- Muhallis, Muhammed b. Abdurrahman b. el-Abbâs el-. el-Muhallisiyyât. thk. Nebîl Sadeddîn el-Cerrâr. Katar: Vizâratu’l-Evkâf, 2008.
- Müslim, Ebû’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
- Sandıkçı, S. Kemal. “Müstahrec”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/111-112. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
- Sehâvî, Ebu’l-Hayr Muhammed b. Abdurrahmân b. Muhammed es-. Fethü’l-mugîs bi Şerhi Elfiyyeti’l-Hadîs li’l-Irâkî. thk. Ali Huseyn Ali. Mısır: Mektebetü’s-Sünne, 2003.
- Semʿânî, Ebû Saʿd Abdulkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-. el-Ensâb. thk. Abdullâh Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1998.
- Suyûtî, Celaleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbü’n-Nevevî. thk. Nazar Muhammed el-Faryâbî. Tîbe: Dâru Taybe, ts.
- Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed et-. el-Mu’cemu’l-kebîr. thk. hamdi b. Abdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1983.
- Tahhân, Mahmûd. Teysîru mustalahi’l-hadîs. Riyâd: Mektebetü’l-Maârif, 2004.
- Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. Îsâ et-. Sünenü Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir - Muhammed Fuâd Abdülbâki. Mısır: Şirketü Mektebetü ve Matbaatü Mustafa el-Bânî, 1975.
- Yılmaz, Harun. “Şeyhüşşüyûh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (EK 2). Ankara: TDV Yayınları, 2019.
- Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 2006.
- Zehebî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed b. Osman ez-. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve ala’l-a‘lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
Toplam 31 adet kaynakça vardır.
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Din Araştırmaları |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 31 Aralık 2021 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2021 Cilt: 19 Sayı: 2 |
Kaynak Göster
İlmî Tedrîsâtın Tertîbi Üzerine…
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU
Her düşünce ve tasavvur, kendi iç bütünlüğü içerisinde bir ilim telâkkîsine sahiptir. İslâmî ilim geleneği de kendi bütünlüğü içerisinde bu telâkkîyi önce inşâ sonra ikmâl etmiştir. Hayatın tabi akışı içerisinde ihtiyaçlar zuhûr ettikçe önce ilmî geleneğinin alt yapısını teşkil edecek ve istidlâle medâr olacak davranış ve deliller cem‘ ve tasnif edilmiş, sonra bunlar konularına göre taksime tabi tutulmuştur. İslâmî ilimlerin teşekkülünün ilk merhalesini teşkil eden cem‘ dönemi diyebileceğimiz bu sürecin ardından yeni bir telif sürecine intikâl edilmiştir.
İlim dallarının birbirinden ayrışmaya başladığı, konularının kendine haslığı göz önünde bulundurularak hususî eserlerde toplanmaya başlandığı birkaç yüzyıl devam eden bir sürecin ardından, özellikle farklı medeniyetlere ve dinlere mensup kişilerin Müslüman olmaları ile birlikte, onların sahip olduğu birikim ile İslâmî ilimlerin her birinin sahip olduğu kazanımlar mezcedilmeye başlandı. Dolayısıyla tasnif dönemi diyebileceğimiz bu süreci ikinci bir adım, imtizâcın hâsıl ettiği müktesebâtı ise tefekküre doğru atılan ilk adım olarak değerlendirmek mümkündür.
İlim dallarının, malumâta dayalı inşâdan tefekküre dayalı tasavvura geçişinde söz konusu ara merhale çok önemli bir tesir icra etmiştir. Bugün İslâmî düşüncenin tefekkür temellerinin sağlamlaştırıldığı merhale ve her türlü adımın atıldığ süreç ‘öteki ile karşılaşmanın kazanımlarının’ bize ait tasavvura uygun bir dönüşüme tabi tutulmasından sonra kurgulanmıştır. Öteki ile karşılaşma dönemi diyebileceğimiz bu merhalede mevcut kazanımları edinip üstlenmek, bir ilmi ilim yapan cihet-i vahdesini tespit, konu ve mesâilindeki farklılaşma dolayısıyla yeni ilim dallarının teşekkülü ve küllî tefekkür geleneğinin vazgeçilmez bir parçası olması şeklinde tezâhür etmiştir.
Tefekkür geleneğimizin içinde yer alan ilim ehlinin, bu küllî tasavvuru idrâk etmesi ve tasavvuru teşkil eden bir duruşa sahip olması, mensuplarından söz konusu tasavvuru üstlenecek insanları/ilim ehlini yetiştirmesine bağlıdır. Bu da, içinde doğulan tasavvurun, hâli hazırda ve gelecekte üstlenilip sürdürülmesi için atılması gereken doğru adımları tespit ve tatbik ile mümkündür.
Geleceği kurgulayacak ilim ehlinin, içinden geldiği toplumdan edindiği ortalama müktesebâtla yetinmeksizin, tedrîs ve ta‘lîm sürecinde işaret edilen ilim dallarından her birinin ‘içselleştirerek’ elde edilmesi umulan kazanımlarını ikmâl etmesi gerekir. Dil, mantık ve irfân birlikteliğinin hâsıl ettiği usûlün kazanımlarının özümsemesi, kendisinde bir küllî tasavvur ve duruşun zâtında vücut bulması bize ait tasavvurun hâsıl olmasının vazgeçilmez yoludur.
Bütünüyle Batı esaslı eğitim-öğretim değerler manzûmesinin kurgulayıp kontrol ettiği dinî eğitim; her şeyden önce bize ait tasavvuru terk etmeyi öncelemiş, ikinci olarak bidâyetten itibaren tedrîs sürecini izleyip kâmil manada içselleştirerek bir tasavvur oluşumunu imkânsız hâle getirmiştir. Bugün, gerek yaygın gerekse örgün din tasavvurunun teşekkülünü sağlayan diyanet, ilâhiyat ve kendine ait tasavvuru keşfedip sürdürememiş medrese-dergâh camiası, farkında olmadan Batı değerler manzûmesi üzerinden ve müsaade edilen sınırlar içerisinde kalan bir tasavvur üretmektedir. Üretilen ‘yeni tasavvurun’ i‘tikâdî, amelî ve zihnî anlamda ilim geleneğimize aykırı bir mahiyet arz etmesi, ötekine ait değerleri destekleyici vasfından kaynaklanmaktadır.
İşaret edilen hususların farkında olarak yayın faaliyetlerini sürdüren Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) aracılığı ile kendi duruşumuzu ve müşterek tasavvurumuzu keşfe gayret gösteren arayışlara imkân sunmayı önemsiyoruz. Bir başka deyişle, tereddüt ve sapmaların farkına vararak seyrimize devam etmenin mutlak ihtiyacımız olduğunun idrâki içerisindeyiz. Dolayısıyla aklî, kalbî ve zihnî tekâmülü hâsıl eden usûl tasavvurumuzun öncelenmesi, malûmâtın bu tasavvura göre yorumlanması gerektiğini müdrikiz.
Yayın hayatımızın ikinci yirmi yılı içerisinde, faaliyetlerimizi kesintisiz sürdürerek geride bıraktığımız yirmi iki yılın ardından, Hadis Tetkikleri Dergisi’nin bu sayısında; hadis ilimlerinin muhtelif alanlarında ilmî, irfânî ve nazarî alanlara ta‘alluk eden ilginizi çekecek tetkiklere yer verdik. Araştırmacı ve akademisyenlerimizin müktesebâtını yansıtan tetkikler, araştırma notları, bilimsel etkinlik ve kitap tanıtımları bu sayımızda sizlerin ilgisine arz ettiğimiz içeriğimizdir.
Makaleleriniz ve araştırmalarınızla sağladığınız destekleriniz sayesinde muhteviyâtı daha da zenginleşecek olan Hadis Tetkikleri Dergisi (HTD) kendini keşif gayreti içerisinde olan ilim ehlince bize iletilen her türlü talebe açık olup bütün imkânlarımızı kullanarak talepte bulunanları desteklemeye çalışacağımızın bilinmesini isteriz.
Geride bıraktığımız kesintisiz yirmi iki yıl ve kırk üç sayı boyunca Hadis Tetkikleri Dergisi’ne (HTD) destek olan, sahip çıkan, bizleri cesaretlendiren, yazılarıyla bizi onurlandıran bütün hoca ve kardeşlerimize şükranlarımızı sunarken bundan sonra da HTD’nin imkânlarının, araştırmacılarımızın hizmetinde olduğunu te’yîden ifade istiyoruz.
Gelecek sayılarımızda görüşmek dileğiyle...
Saygılarımızla...
İbrahim HATİBOĞLU