Hadis ve Aktüel Yorum: Tirmizî Şerhlerine Göre Erîke Hadisi

Yıl 2022, Cilt: 20 Sayı: 2, 245 - 269, 30.12.2022

Ayşe Esra Şahyar

Öz

Şerhlerin orijinal bir muhtevası olmadığı, asıl metni aşamadıkları, birbirini tekrar eden durağan bir yapıya sahip oldukları istikametindeki bir takım çağdaş yorumlar, hadis şerhi ve aktüalite ilişkini incelemeyi zorunlu hale getirmektedir. Bu çalışmada hadis şerhlerinin muhtevasından hareketle yazıldıkları dönemin güncel ilmî ve fikrî tartışmaları hakkında bilgi sahibi olmanın ve böylece hadis tarihine katkı sağlamanın imkânı tetkik edilmiş, her bir şârihin asıl metni kendi meseleleri bağlamında ele alacağı, bu nedenle de farklı zaman ve mekânlarda aynı asıl üzerine telif edilen şerhlerin mahiyetinin farklı olacağı iddiasından hareket edilmiş-tir. Sünnetin dindeki yeri ve hadisle amel tartışmalarının mezhepler arası farkların temelinde yer alması nedeniyle muhtelif tartışmaların bir göstergesi olacağı varsayılarak bu tetkik için erîke hadisi tercih edilmiş, ilgili hadisin yer aldığı kaynaklardan biri olan Tirmizî’nin el-Câmi‘i üzerine yazılan şerhlerde erîke hadisinin nasıl yorumlandığı ve ne tür tartışmalara konu olduğu araştırılmıştır. İlim adamlarının III./IX. yüzyılda daha ziyade “hadisin Kur’ân’a arz edilmesi” metoduna cevap amacıyla istidlalde bulundukları erîke hadisinin VI./XII. yüz-yılda Endülüs’te Ebû Bekr İbnü’l-Arabî tarafından Basra Mu‘tezilesine ve Maveraünnehir fa-kihlerine; XX. asrın başında Hindistanlı âlim Mübârekpûrî tarafından ise Kur’âniyyun ekolü-ne itiraz mahiyetinde yorumlandığı bu çalışmanın tespitleri arasındadır. Bu veriler hadis ta-rihi çalışmalarına katkı sunmaya değer nitelikte olup aynı zamanda hadis şerhlerinin durağan bir yapı göstermediğine ve aktüel bir değer taşıdığına delalet etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Şerh, Tirmizî, Ârizatü’l-ahvezî, Kûtü’l-muğtezî, Tuhfetü’l-ahvezî, Erîke hadisi.

Kaynakça

• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûruddîn el-Herevî. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh, I-IX. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1422/2002.
• Apaydın, Mehmet. “Erîke Hadisinin Bütünsel Yaklaşım Yöntemiyle Tespiti”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 61/1 (2020): 87-174.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. I-VIII. Riyad: Dâru İşbiliyye, ts.
• el-Bekrî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed. el-Mevsûatü’t-terâcimi’l-Mağribiyye, (eş-Şâmile ez-Zehebiyye kapsamında)
• https://ketabpedia.com/%D8%AA%D8%AD%D9%85%D9%8A%D9%84/%D9%85%D9%88%D8%B3%D9%88%D8%B9%D8%A9-
• %D8%A7%D9%84%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%AC%D9%85%D8%A7%D9%84%D9%85%D8%BA%D8%B1%D8%A8%D9%8A%D8%A9-1-27/ (Erişim: 22.08.2022)
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyn. Delâilü’n-nübüvve. thk. Abdülmu‘tî Kal‘acî, I-VII. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1988.
• el-Beyhakî, Ebû Bekir Ahmed b. el-Hüseyin. Ma‘rifetü’s-sünen ve’l-âsâr. thk. Abdülmu‘tî Emin Kal‘acî, I-XV. Kahire: Dâru’l-va‘y, 1412/1991.
• ed-Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. el-Müsned el-ma‘rûf bi Süneni’d-Dârimî. I-III. Kâhire: Dâru’t-Te’sîl, 1436/2015.
• Demir, Necip Sefa. Erîke Hadisi (Sened ve Metin Tenkidi). Bayburt: Bayburt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Demirci, Selim. Kriz Döneminde Hadis ve Yorum. Ankara: İlem Yayınları, 2020.
• Demirci, Selim. Tîbî’nin Mişkât Şerhi ve Hadis Literatüründeki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora tezi, 2015.
• ed-Demnetî, Ebü’l-Hüseyin Ali b. Süleyman, Nef‘u Kûti’l-muğtezî. Riyad: Dâru İdvâu’s-selef, ts.
• Diyobendî, Mahmud Hasan. Emâlî Şeyhi’l-Hind, I-III. Karachi: al-Bushra, 1437/2016.
• Dursun, Davut. “Fas”, DİA, XII, 192-196. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as es-Sicistânî. es-Sünen. thk. Muhammed Avvâme, I-V. Beyrut: Dâru’l-Kıble, 1425/2009.
• Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî. Müsned. thk. Hüseyin Selim Esed, I-XIII. Dımeşk: Dâru’l-Me’mûn, 1404/1984.
• Erul, Bünyamin. “Hadis Yorumunun Sınırları”. İlahiyat Akademi Dergisi, 7-8 (2018): 1-24.
• el-Gavrî, Seyyid Abdülmecid. “et-Tehaddiyât el-muâsıra li’s-sünneti’n-nebeviyye ve mevkıfü ulemâi’l-Hind minhâ”. (29.08.2022)
• Gongohî, Reşid Ahmed. el-Kevkebü’d-dürrî alâ Câmi‘i’t-Tirmizî. thk. Takiyüddin en-Nedvî, I-VIII, A’zamgarh: Ervika li’d-dirâsât ve’n-neşr, 1438/2017.
• Gül, Mutlu. Hanefî Usûlünde Hadis Tenkidi. İstanbul: İFAV, 2018.
• Hansu, Hüseyin. Mütevâtir Haber Bilgi Değeri ve İslam Düşüncesindeki Yeri. Van: Bilge Adamlar, 2008.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Kifâye fi ilmi’r-rivâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1409/1988.
• el-Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XVI. Beyrut: Dâru’l-Garb el-İslâmî, 1422/2002.
• Hatiboğlu, İbrahim. Çağdaşlaşma ve Hadis Tartışmaları. İstanbul: Hadisevi, 2004.
• el-Hattâbî, Ebû Süleyman Hamd b. Muhammed. Meâlimü’s-sünen. I-IV. Haleb: el-Matbaatü’l-İlmiyye, 1351/1932.
• İbn Beşküval, Ebü’l-Kasım Halef b. Abdülmelik el-Endelûsî. es-Sıla fî târîhi eimmeti’l-Endülüs. nşr. Seyyid İzzet Attar el-Hüseynî. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1374/1955.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali el-Askalânî. Lisânü’l-Mîzan. thk. Abdülfettah Ebû Gudde, I-IX. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2002.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbas Şemsüddin b. Ahmed. Vefeyâtü’l-a‘yân ve enbâü ebnâi’z-zemân. thk. İhsan Abbas, I-VII. Beyrût: Dâru Sâdır, 1968.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. el-Müsnedü’s-sahîh ale’t-tekâsîm ve’l-envâ‘. thk. Mehmet Ali Sönmez ve Halis Aydemir, I-VIII. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1433/2012.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvinî. es-Sünen. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-VI. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1418/1998.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Muhammed b. Abdullah el-Meâfirî. Ârizatü’l-ahvezî bi şerhi Sahihi’t-Tirmizî. thk. Cemal Mar‘aşlî, I-XII, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• İbnü’l-Arabî, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Meâfirî. Kanunu’t-te’vîl, thk. Muhammed es-Süleymânî, Beyrût: Dâru’l-kıble, 1406/1986.
• Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlamaz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Karagözoğlu, Mustafa Macit. “Hadis Şerhine Panoramik Bir Bakış”, Hadis Şerh Literatürü I. İstanbul: İFAV Yayınları, 2020.
• Keleş, Ahmet. Hadislerin Kur’ân’a Arzı. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• el-Mervezî, Ebû Abdullah Muhammed b. Nasr. es-Sünne. thk. Sâlim Ahmed es-Selefî. Beyrut: Müessesetü’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, 1408.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed b. Abdurrahman. Tuhfetü’l-ahvezî bi şerhi Câmi‘i’t-Tirmizî. thk. Yusuf el-Hac Ahmed, I-X. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1432/2011.
• Özkan, Halit. Memlüklerin Son Asrında Hadis. İstanbul: Klasik, 2014.
• Özpınar, Ömer. Hadis Edebiyatının Oluşumu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Özşenel, Mehmet. Arz Yöntemi Özelinde Hanefî Hadis Anlayışının Teşekkülü. İstanbul: İFAV, 2018.
• Sehârenpûrî, Ahmed Ali. Hâşiyetü’s-Sehârenfûrî, I-III. Karaçi: Mektebetü’l-Büşra, 1435/2014.
• Senâullah el-Medenî, Ebu’n-Nasr Senâullah b. İsa Han. Câizetü’l-ahvezî fi’t-ta‘lîkât alâ Süneni’t-Tirmizî. I-IV. Varanasi (Benâres): İdâretü’l-buhûsi’l-İslâmiyye, 1428/2007.
• es-Süyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîri bi’l-me’sûr. I-VIII. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Kûtü’l-muğtezî alâ Câmi‘i’t-Tirmizî. thk. Muhammed b. Riyâd el-Ahmed, I-IV. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2016.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Miftâhu’l-cenne fi’l-ihticâci bi’s-sünne. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1409/1989.
• es-Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekir. Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî. thk. Muhammed Avvâme, I-V. Cidde: Dâru’l-Yüsr, 1437/2016.
• Şa‘ban, Zekiyüddîn. İslam Hukuk İlminin Esasları (Usûlü’l-fıkh), trc. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• eş-Şâfiî, Ebû Abdillah Muhammed b. İdris. el-Ümm, I-VIII. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1400-1403/1980-1983.
• Şahyar, Ayşe Esra. “Tirmizî’nin el-Câmi‘i Üzerine Yazılmış Şerhlere Genel Bir Bakış”, Hadis Şerh Literatürü-II (ed. Mustafa Macit Karagözoğlu). İstanbul: İFAV, 2022.
• et-Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed, el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid es-Selefî, I-XXV. Kahire: Mektebetü İbn Teymiye, 1415/1994.
• et-Tîbî, Ebû Muhammed Şerefüddin Hüseyin b. Abdullah. Şerhu’t-Tîbî alâ Mişkâti’l-Mesâbîh el-müsemma bi’l-Kâşif an hakâiki’s-sünen. thk. Abdülhamid Hindâvî, I-XII. Riyad: Mektebetü Nizar, 1417/1997.
• et-Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa. el-Câmi‘u’s-sahîh Sünenü’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1422/2002.
• et-Tükle et-Tükle, Muhammed Ziyad b. Ömer. “Vefâtu’ş-şeyh Senaullah el-Medenî”. https://www.alukah.net/culture/0/144812/ (Erişim: 30.08.2022)
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Ehl-i Sünnet”, DİA, İstanbul: TDV, 1994, X, 525-530.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddin b. Muhammed. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût, I-XXIII. Beyrût: Risale, 1405/1985.