Behcetü’l-Hadâʾık Fî-Mevʿizati’l-Halâʾık’ta “İlim” ve “Âlim”

Yıl 2025, Cilt: 42 Sayı: 2, 391 - 409, 23.12.2025

Muhittin Turan

https://doi.org/10.32600/huefd.1578065

Öz

Anadolu Selçuklu Devleti’nin son dönemlerinde kaleme alınan Behcetü’l-Hadâʾık Fî-Mevʿizati’l-Halâʾık, özellikle Orta Asya’dan ve İran’dan Anadolu’ya göç eden Türklerin oluşturmaya çalıştıkları Türk dili ve edebiyatı mahsüllerinin ilk örneklerindendir. Arapça ve Farsçanın Türkçeden daha çok rağbet gördüğü bu dönemde kısa adıyla Behcetü’l-Hadâʾık’ın hem Doğu Türkçesi hem de Batı Türkçesi ile kaleme alınan “karışık dilli” bir eser olduğu söylenebilir. Anadolu’nun Türkleşme ve Müslümanlaşma faaliyetlerinin yeni başladığı XII ve XIII. yüzyıllarda kaleme alınan edebî eserlerin öncelikli hedefinin insanlara “fayda sağlamak” olduğu bilgisinin Behcetü’l-Hadâʾık’ta karşılık bulduğu görülür. Dolayısıyla birçok konuya değinen ve didaktik bir yapı arz eden eserde sanattan çok, söz konusu öncelikli hedefin yansımaları manzum ve mensur olarak açıkça görülür. Anadolu’da yazılan ilk Türkçe eser olma ihtimali taşıyan Behcetü’l-Hadâʾık, ortaya koyduğu nasihatlerle ilmin ve âlimin önemine dair bölümler içermektedir. Eserde âlimin vasıfları, dereceleri, değeri, tesiri, görevleri, din ve ahlaktaki yeri; âlimde bulunması gereken özellikler ve ilmin değeri ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Söz konusu bilgiler hem müstakil bölüm olarak hem de diğer bölümlerde konu içerisinde verilmiştir. İlim, dinin ve ahlakın vazgeçilmez bir ögesi olarak sunulmuştur. Anadolu halkının ihtiyacı olan birlik ve beraberlik, iyi insan olma gibi içtimai hayatı ilgilendiren unsurlar ilim çerçevesinde değerlendirilmiştir. Eser, Anadolu’da yazı dilinin yerleşmeye başladığı dönemde sade bir dille kaleme alınmış ve böylece ilmin ortaya koyacağı olumlu etkiler halkın rahatça anlayabileceği bir şekilde verilmiştir. Bu yazıda XIII. yüzyıl Anadolu’sunda ilmin ve âlimin rolü söz konusu eser çerçevesinde ortaya konulmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Behcetü’l-Hadâʾık , Anadolu Selçuklu Devleti , klasik Türk edebiyatı , ilim , âlim

“Knowledge” and “Scholar” in the Behcetü’l-Hadâʾık Fî-Mevʿizati’l-Halâʾık

Öz

Written in the last period of the Anatolian Seljuk State, Behcetü’l-Hadâʾık Fî-Mevʿizati’l-Halâʾık is one of the first examples of the Turkish language and literature products that the Turks who migrated to Anatolia, especially from Central Asia and Iran, tried to create. In this period when Arabic and Persian were more popular than Turkish, it can be said that Behcetü’l-Hadâʾık, with its short name, is a “mixed language” work written in both Eastern and Western Turkish. It is seen that the knowledge that the primary goal of literary works written in the 12th and 13th centuries, when the Turkification and Islamization activities of Anatolia had just begun, was to “benefit” people, finds its reflection in Behcetü’l-Hadâʾık. Therefore, in the work, which touches on many subjects and has a didactic structure, the reflections of this primary goal are clearly seen in verse and prose, rather than art. Possibly the first Turkish work written in Anatolia, Behcetü’l-Hadâʾık includes sections on the importance of knowledge and scholars with the advice it provides. These sections and information are given in a way that cannot be compared to other Turkish works written in the period. The work covers in detail the qualities, degrees, value, influence, duties of the scholar, their place in religion and morality; the characteristics that a scholar should have and the value of knowledge. The information in question is given both as an independent section and within the subject in other sections. Knowledge is presented as an indispensable element of religion and morality. Elements that concern social life, such as unity and solidarity that the people of Anatolia need and being a good person, are evaluated within the framework of knowledge. The work was written in a plain language during this period when the written language was just beginning to take hold in Anatolia. Thus, the positive effects that knowledge would create are written in a way that the people can easily understand. In this article, the elimination of ignorance in Anatolia in the 13th century and the role of science and scholars in social rise will be tried to be revealed within the framework of the work in question.

Anahtar Kelimeler

Behcetü’l-Hadaʾık , Anatolian Seljuk State , classical Turkish literature , science , scholar

Kaynakça

• Aça, M., Gökalp, H., Kocakaplan, İ. (2011). Başlangıçtan günümüze Türk edebiyatında tür ve şekil bilgisi. Kesit Yayınları.
• Akar, M. (1987). Şeyyad Hamza hakkında yeni bilgiler. Türklük Araştırmaları Dergisi, 2, 1-14.
• Aksoy, Ö. A. (2016). Atasözleri ve deyimler sözlüğü (Cilt 2). İnkılâp Yayınları.
• Argunşah, M. (2021). Anadolu’da ilk Türk şairleri ve Yunus Emre. Y. Topaloğlu, L. Doğan, A. N. Özdemir ve M. Atakan (Yay. haz.), Vefatının 700. yılında Yunus Emre hatıra kitabı içinde (ss. 159-180). Trakya Üniversitesi Yayınları.
• Bayram, M. (1981). Anadolu’da telif edilen ilk eser: Keşfü’l-Akabe-İbnü’l-Kemâl İlyâs b. Ahmed. Hayra Hizmet Vakfı Yayınları.
• Beyzâdeoğlu, S. A. (1994). Vehbî-Lutfiyye. Bedir Yayınevi.
• Canpolat, M. (1968). Behcetü’l-Hadâik’in dili üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 15, 165-175.
• Canpolat, M. (2018). Behcetü’l-Hadâik Fî Mev‘izati’l-Halâik. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ersoy, E. ve Ay, Ü. (2015). Hoca Dehhânî hakkında yeni bilgiler. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 15, 1-26.
• Ertaylan, İ. H. (1949). VII. H./XIII. M. asra ait çok değerli bir Türk dili yadigârı: Behcetü’l-Hadâik Fi Mev’izet il-Halâik. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 3, 275-293.
• Kahya, E. (2004). Anadolu Selçukluları ve beylikler dönemindeki bilimsel çalışlmaların kısa bir değerlendirmesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 2(4), 73-80.
• Kaplan, M. (2015). Hayriyye-i Nâbî. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Karaismailoğlu, A. (2001). Klasik dönem Türk şiiri incelemeleri. Akçağ Yayınları.
• Kartal, A. (2008a). Şiraz’dan İstanbul’a Türk-Fars kültür coğrafyası üzerine araştırmalar. Kriter Yayınları.
• Kartal, A. (2008b). Anadolu Selçuklu devleti döneminde dil ve edebiyat. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1, 95-168.
• Kemâleddin Mehmed Efendi (1313). Mevzûatü’l-Ulûm. İkdam Matbaası.
• Koç, M. (2011). Anadolu’da ilk Türkçe telif eser. Bilig, 57, 159-172.
• Köksal, M. F. (2015). Ana kaynaklarıyla Türk ahiliği. Doğu Kütüphanesi Yayınları.
• Mazıoğlu, H. (2014). Eski Türk edebiyatı makaleleri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Merçil, E. (2000). Türkiye Selçukluları devrinde Türkçe’nin resmî dil olmasını kim kabul etti? Belleten, 64(239), 51-58.
• Sergis Orpilyan ve Seyyid Abdülzâde Mehmed Tâhir (1308). Mahzenü’l-Ulûm. A. Asadoryan Şirket-i Mürettebiye Matbaası.
• Peacock, A. C. S. (2023). Moğol Anadolu’sunda İslam, edebiyat ve toplum. Koç Üniversitesi Yayınları.
• Sezen, T. (2017). Osmanlı yer adları. T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Tezcan, S. (1994). Anadolu Türk yazınının başlangıç döneminde bir yazar ve Çarḫ-nāme’nin tarihlendirilmesi üzerine. Türk Dilleri Araştırmaları 4, 75-88.
• Yıldırım, A., ve Ulucan, M. (2024). Mecmu’a-i lügat sözlük. Kitabevi Yayınları.