Aya Fotini Kız Okulu’ndan İzmir Atatürk Lisesi’ne Bir Binanın Serüveni

Yıl 2024, Cilt: 41 Sayı: 2, 435 - 474, 30.12.2024

Heval Şimşek Özel

https://doi.org/10.32600/huefd.1437869

Öz

Osmanlı Modernleşmesi, İzmir, Mimari, Gayrimüslim, Eğitim Tanzimat Fermanı’nda okul açmayla ilgili net ifadeler bulunmamakla beraber, ayin ve adetleri gerçekleştirme özgürlüğü eğitim kurumlarının oluşturulmasına dayanak oluşturmuştur. 1856 yılında ilan edilen Islahat Fermanı’nda ise eğitim meselesi ayrıca ele alınmış ve azınlıkların eğitimi, ne tür okulların kurulabileceği, öğretim yöntemi ve öğretmen seçimi, binaların tamiri veya yeniden inşası gibi konularda açıklamalara yer verilmiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısında, geniş ticaret hacmi ile dönemin önemli liman kentlerinden biri olan İzmir’de de, belirgin bir fiziksel dönüşümün gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Kentlerde her millete eşit mülk edinme hakkı tanınmasıyla özellikle sermayenin el değiştirerek artması sayesinde burjuvalaşan gayrimüslimlerin ve yabancılar ile Levantenlerin tercih ettikleri bölgelerde kendi kentsel çevrelerini yaratırken pek çok eğitim yapısı da inşa ettikleri görülür. İzmir’deki Gayrimüslim nüfusun çoğunluğunu oluşturan Rumların, 18. yüzyıldan başlayarak okullar açtıkları bilinmektedir. Kız çocukların eğitimi için ise ilk kez 1830’dan sonra bir okul kurulmuş, daha sonra Aya Fotini Kilisesi avlusuna taşınarak Aya Fotini Kız Merkez Okulu adını almıştır. Bu çalışmada; İzmir’de Rum milletine ait Merkez Kız Okulu için 20. yüzyıl başlarında yeni bir bina olarak inşa edilen ve günümüzde İzmir Atatürk Lisesi olarak eğitim hizmetini sürdüren yapı tanıtılacak, dönemin mimari faaliyetleri içindeki yeri, koruma süreci ve geçirdiği evreler üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı modernleşmesi, İzmir, mimari, gayrimüslim, eğitim

From Aya Fotini Girls' School to Izmir Atatürk High School: The Adventure of a Building

Öz

In the Tanzimat Edict, an important document of the Ottoman Modernisation period, although there were no clear statements about opening schools, freedom to perform rituals and customs formed the basis for establishing educational institutions. In the Rescript of Reform proclaimed in 1856, the issue of education was explicitly addressed, and topics like education of minorities, the kinds of schools that can be established, teaching methods and teacher selection, and repair or reconstruction of buildings were included. In the second half of the 19th century, it is possible to say that a significant physical transformation also took place in İzmir, which was one of the important port cities of the era with its large trade volume. It is observed that Levantines, foreigners, and non-muslims who were bourgeoisie thanks to the given equal ownership rights to each nation in the cities and especially by the handover of the capital also constructed many educational buildings while creating their own urban environment in the areas which they preferred. It is known that the Greeks, who constitute the majority of the non-Muslim population in Izmir, opened schools starting in the 18th century. For the education of girls, a school was established for the first time after 1830; later, it was moved to the courtyard of the Aya Fotini Church and renamed the Aya Fotini Girls' Central School. In this article, the structure, which was constructed as a new building in İzmir at the beginning of the 20th century for the Girls' Central School that belonged to Greeks and continuing education as İzmir Atatürk High School will be dealt with, its place within the architectural activities of the era, its preservation process and phases will be dwelled upon.

Anahtar Kelimeler

Ottoman modernization, İzmir, architecture, non-Muslim, education.

Kaynakça

• Acar, G. (2000). Tanzimat dönemi fikir ve düşünce hayatının mimari alana yansıması [Doktora Tezi]. Mimar Sinan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Türk-İslam Sanatları Programı, İstanbul.
• Adıvar, A. A. (1953). Bizans’ta yüksek mektepler. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 5(8), 1-54.
• Anagnostopoulou, A. (1999). Tanzimat ve Rum milletinin kurumsal çerçevesi, patrikhane, cemaat kurumları, eğitim. P. Stathis (Yay. haz.), 19. Yüzyıl İstanbul’unda Gayrimüslimler içinde (ss. 1-35). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Aktepe, M. (2003). İzmir yazıları: Camiler, hanlar, medreseler, sebiller. İzmir Büyükşehir Belediyesi Kent Kitaplığı. Avcı Özbakan, F. F. ve Akyol Altun, T. D. (2013). Eğitim yapıları mimarisi. İzmir kent ansiklopedisi, mimarlık içinde (c. 2, ss. 203-266). İzmir Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Batur, A. (1985). Batılılaşma döneminde Osmanlı mimarlığı. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi içinde (c. 4, ss. 1038-1067). İletişim Yayınları.
• Beyru R. (1992). XIX. yüzyılın ilk yarısında İzmir’de sosyal yaşam. Üç İzmir. Yapı Kredi Yayınları.
• Bilim, C. Y. (1984). Tanzimat Devri’nde Türk eğitiminde çağdaşlaşma (1839-1876). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Bilim, C. Y. (1998). Türkiye’de çağdaş eğitim tarihi (1734-1876). Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Cavid, İ. (2010) Aydın vilayet salnamesi R.1307- H.1308. M. Babuçoğlu, C. Eroğlu ve A. Şahin (Yay. haz.). Türk Tarih Kurumu.
• Cezar, M. (1991). XIX. yüzyıl Beyoğlusu. Akbank Yayınları.
• Colonas, V. (2005). Greek architects in the Otoman Empire. Olkos Publishers.
• Cuinet, V. (1894). La Turquie d’Asie, Géographie Administrative Statistique Descriptive et Raisonnée de L’Asie Mineure, vol. V, Ernest Leroux.
• Dündar, M. (2008). Beylerbeyi Sarayı [Doktora Tezi]. Ankara Üniversitesi Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Ergin, O. N. (1977). Türk Maarif Tarihi, C. 1, 2. Eser Kültür Yayınları.
• Ergin, O. N. (1977). Türk Maarif Tarihi, C. 3, 4. Eser Kültür Yayınları.
• Erkan, P. (2009). Tanzimat’tan Cumhuriyete Galata-Şişli güzergahındaki gayrimüslim cemaat okulları [Doktora Tezi]. İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, İstanbul.
• Eryılmaz, B. (1990). Osmanlı Devletinde gayrimüslim tebanın yönetimi. Risale Yayınları.
• Fortna, B. C. (2005). Mekteb-i Hümayun: Osmanlı İmparatorluğunun son döneminde İslam, Devlet ve Eğitim (P. Siral, Çev.). İletişim Yayınları.
• Frangakis-Syrett, E. (2009). Uluslararası önem taşıyan bir Akdeniz limanının gelişimi: Smyrna (1700-1914). M. C. Syrmanelis (Yay. haz.), İzmir 1830-1930 Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (ss. 27-61). İletişim Yayınları.
• Goffman, D. (1992). 17. yüzyıl öncesi İzmir. Üç İzmir (ss. 71-85). Yapı Kredi Yayınları.
• Haydaroğlu, İ. P. (1990). Osmanlı İmparatorluğu’nda yabancı okullar. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Karal, E. Z. (1983). Osmanlı tarihi, C. 5. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Karpat, K. H. (2003). Osmanlı nüfusu (1830-1914) demografik ve sosyal özellikleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Kechriotis, V. (2009). Yunan Smyrna’sı: Cemaatlerden tarihin Partheon’una. M. C. Syrmanelis (Yay. haz.), İzmir 1830-1930 Unutulmuş Bir Kent mi? Bir Osmanlı Limanından Hatıralar içinde (ss. 73-91). İletişim Yayınları.
• Kili, S. ve Gözübüyük, A. Ş. (2000). Türk anayasa metinleri. Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Küçük, C. (1985). Osmanlılarda millet sistemi ve tanzimat. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi içinde (c. 4, ss. 1007-1024). İletişim Yayınları.
• Sakaoğlu, N. (1991). Osmanlı eğitim tarihi. İletişim Yayınları.
• Sakaoğlu, N. (2003). Osmanlı’dan günümüze eğitim tarihi. İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Şimşek Özel, H. (2018). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İzmir’de eğitim yapıları. [Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sanat Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.
• Tekeli, İ. (1980). Toplumsal dönüşüm ve eğitim tarihi üzerine konuşmalar. TMMOB Mimarlar Odası Yayını.
• Tekeli, İ. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyete eğitim sistemindeki değişmeler. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye ansiklopedisi içinde (c. 2, ss. 478-484). İletişim Yayınları.
• Tekeli, İ. ve İlkin S. (1993). Osmanlı İmparatorluğu’nda eğitim ve bilgi üretim sisteminin oluşumu ve dönüşümü. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, F. ve Yetkin S. (2003). İzmir kent tarihi. İzmir.