The Deist Influences on Tanzimat Poetry in the Context of Transformative Western Paradigms

Yıl 2019, Cilt: 7 Sayı: 14, 296 - 317, 15.10.2019

Ümmühan Gökmen

https://doi.org/10.20304/humanitas.554807

Cited By: 2

Öz

The relationship between literature, especially poetry, and philosophy dates back to archaic times. It is a key to observe how the paradigm shifts in philosophy can transform the poet's persona and the content of the poems. Scientific and philosophical developments in the West induced individual and social paradigms to reshape. This transformation, with the declaration of Tanzimat, has changed the way of individuals' positioning themselves with society and existence. Impacts of the change first observed in the poetry which had been the main communication tool of the Ottoman literature for centuries. In this context, one of the salient transformation in poems during the Tanzimat Reform Era was the reflection of deist ideas on the content of the writings. This study aims to establish the impact of deist ideology on poems of Ottoman society during the Tanzimat period which were influenced by the paradigm shifts in the  Western philosophical developments.

Anahtar Kelimeler

paradigm, poem, deism, western philosophy, Tanzimat Reform Era

Batılı Paradigmaların Dönüştürücülüğü Bağlamında Tanzimat Şiirinde Deist Etkiler

Öz

Genelde edebiyatın, özelde şiirin felsefeyle
ilişkisinin kadim zamanlara dayandığı bilinmektedir. Bu ilişki, felsefede
meydana gelen paradigma değişimlerinin şair personasını ve şiirin içeriğini
nasıl dönüştürdüğünü gözlemlemeyi mümkün kılmaktadır. Rönesans’la artan ve
Aydınlanma ile devam eden bilimsel ve düşünsel gelişmeler Batı’da bireysel ve
toplumsal pek çok alanda paradigma değişimlerine sebep olmuştur. Aydınlanma ile
bu süreç gelişerek din merkezli toplumsal yapıyı akıl merkezli hâle
getirmiştir. Batı'daki gelişmelerin Osmanlı toplumunda da geleneksel yaşayış ve
düşünüş tarzlarını dönüştürmeye başladığı görülür. Tanzimat'ın ilanı ile hız
kazanan bu süreçle birlikte bireyin varlıkla, toplumla ve kendisiyle ilişkisini
konumlandırmasında önemli ölçülerde farklılaşmalar meydana gelir. Değişimin
Osmanlı edebiyat sahasındaki etkileri, ilk olarak yüzyıllar boyu en önemli
ifade aracı olan şiirde kendini göstermiştir. Bu bağlamda Tanzimat Dönemi Türk şiirinde
dikkat çeken farklılaşmalardan biri de deist düşüncenin şiirin içeriğindeki
yansımalarıdır. Bu çalışma, Batı felsefesinin Osmanlı düşünce dünyasında
meydana getirdiği paradigma değişimleri bağlamında Tanzimat şiirindeki  deist etkileri tespit etmeyi amaçlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Paradigma, şiir, deizm, Batı felsefesi, Tanzimat dönemi

Kaynakça

• Akarsu, B. (1979). Çağdaş Felsefe Akımları. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Akatlı, F. (2003). Felsefe Gözüyle Edebiyat. İstanbul: Dünya Yayıncılık.
• Aristoteles (2008). Poetika (17. Baskı). (İ. Tunalı, Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aron, Raymond (1986). Sosyolojik Düşüncenin Evreleri. (K. Alemdar, Çev.). Ankara:Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. 1961.
• Bakkal, A. (2003). Sünnetin Kaynak Değeri. Harran İlahiyat Fakültesi Dergisi, (5), 1-27.
• Birand, K. (1995). Aydınlanma Devri Devlet Felsefesinin Tanzimatta Tesirleri. Ankara: SonHavadis Matbaası.
• Bolay, S. H. (1989). Akıl. TDV İslam Ansiklopedisi, 2, 238-242.
• Bolay, S. H. (1990). Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Bozkurt, N. (1992). Sanat ve Estetik Kuramları. İstanbul: Ara Yayıncılık.
• Buhr, M., Schroder, W. ve Barck, K. (2003). Aydınlanma Felsefesi. (V. Atayman, Çev.). İstanbul: Yeni Hayat Kütüphanesi.
• Cevizci, A. (2010). Felsefe Tarihi (2. Baskı). Ankara: Say Yayınları.
• Condorcet (1944). İnsan Zekâsının İlerlemeleri Üzerinde Tarihi Tablo Taslağı. (O. Peltek, Çev.). Ankara: Maarif Matbaası. 1797.
• Çelebi, İ. (2010). Şehadet Âlemi. TDV İslam Ansiklopedisi, 38, 422-423.
• Çiğdem, A. (2006). Aydınlanma Düşüncesi (5. Baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Descartes, R. (1994). Metot Üzerine Konuşma. (K. S. Sel, Çev.). İstanbul: Sosyal Yayınlar. 1637.
• Dilthey, W. (1947). Rüya, (M. Gökberk, Çev.). Felsefe Tercümeleri Dergisi, 1(1), 36-49.
• Enginün, İ. (2013). Abdülhak Hâmid Tarhan Bütün Şiirleri. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Erdem, H. (1994). Deizm. TDV İslam Ansiklopedisi, 9, 109-111.
• Göçgün, Ö. (2001). Ziya Paşa’nın Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği, Bütün Şiirleri ve Eserlerinden Açıklamalı Seçmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Gökberk, M. (2014). Felsefe Tarihi (26.baskı). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• İnalcık, H. (2016). Rönesans Avrupası Türkiye’nin Batı Medeniyetiyle Özdeşleşme Süreci (8.Baskı). İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
• Kaplan, M. (2009). Şiir Tahlilleri 1 Tanzimat'tan Cumhuriyet’e Kadar. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kristeva, J. (2017). Ruhun Yeni Hastalıkları (2. Baskı). (N. Tutal, Çev.). İstanbul: Ayrıntı Yayınları. 1993.
• Kuhn, T. S. (1982). Bilimsel Devrimlerin Yapısı, (N. Kuyaş, Çev.). İstanbul: Alan Yayıncılık.
• Kur’anı-ı Kerim. https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/bakara-suresi-2/ayet-31/diyanet-isleri-baskanligi-meali-1.
• Kurnaz, C. (1993). Çarh. TDV İslam Ansiklopedisi, 8, 229.
• Mardin, Ş. (1991a). Türk Modernleşmesi Makaleler IV. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Mardin, Ş. (1991b). Türkiye’de Din ve Siyaset Makaleler III, İstanbul: İletişim Yayınları,
• Okay, O. (2013). Batılılaşma Devri Türk Edebiyatı (3. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Okay, M. O. (2014). Edebiyat ve Edebî Eser Üzerine (2. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Öğük, E. (2014). İmanda Etkin Olan Temel Unsurlar: Akıl, Kalp Ve Beden. KADER, Kelam Araştırmaları Dergisi, 12(1), 169-184.
• Özgüç, O. (2013). Jean-Jacques Rousseau’da Sivil Din Kavramı. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 68(3), 1-35.
• Platon (2017). Devlet (34. Baskı). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Renan, E. (1951). Bilimin Geleceği I. (Z. İshan, Çev.). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 1891.
• Rousseau, J. J. (1966). Emil Yahut Terbiyeye Dair (6. Baskı). (H. Z. Ülken vd. Çev.), Türkiye Yayınevi. 1762.
• Şinasi, (1945). Müntahabat-ı Eş’arım, (M. Anıl, hzl.), Ankara: Akba Kitabevi.
• Tanpınar, A. H. (2013). On Dokuzuncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi (21. Baskı). İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Taylan, N. (2000). Düşünce Tarihinde Tanrı Sorunu (2. Baskı). İstanbul: Şehir Yayınları.
• Timuçin, A. (1992). Düşünce Tarihi. İstanbul: BDS Yayınları.
• Topakkaya, A. (2008). Hegel Panteist Bir Filozof Mudur? (Spinoza’nın Panteist Felsefesinin Eleştirisi Bağlamında). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 1(5), 825-836.
• Ülken, H. Z. (1996). Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. C. 1, Konya: Selçuk Yayınları.
• Voltaire (1962a). Feylesofça Konuşmalar ve Fıkralar II. (F. Baldaş, Çev.). Ankara: Milli Eğitim Basımevi. 1878.
• Voltaire (1962b). Zadig ve Başka Hikâyeler. (Y. N. Nayır, Çev.). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. 1747.
• Voltaire (2014). Felsefe Sözlüğü, (L. Ay, Çev.). İstanbul: İnkılap Yayınları. 1764.
• Vorlander, K. (2008). Felsefe Tarihi Cilt 1-2 (2. Baskı). (M. İzzet ve O. Saaddeddin, Çev.). İstanbul: İz Yayıncılık. 1903.
• Weber, A. (1964). Felsefe Tarihi (3. Basım). (H. V. Eralp, Çev.). İstanbul: Remzi Kitabevi. 1896.