Türk Sosyoloji Tarihini Tartışmalar Üzerinden Okumak: Tanyol-Boran Tartışması Örneği (1962)

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 21, 18 - 45, 15.03.2023

Mehmet Ali Akyurt , Muhammed Fazıl Baş

https://doi.org/10.20304/humanitas.1219131

Öz

Sosyoloji tarihçiliğinde 1970’lerde başlayan yeni eğilimlere paralel olarak tartışma merkezli okumalar da yaygınlaşmıştır. Sosyologlar arası ayrışmaları gündeme getiren bu ilişkisel yaklaşım, bugünden bakıldığında ilginç görünen somut tarihsel tartışmaları merkeze alarak araştırmacıyı anakronizm ve tarih için tarih anlayışından korur. Unutulmuş isimlerin katkılarını ortodoks sosyoloji anlatısına dahil etmeye ve taraflar arasındaki konumlanmalar/süreklilikler üzerinden sosyoloji topografyasını daha net bir biçimde ortaya koymaya katkı sağlar. Türk sosyoloji tarihi de tartışmalar açısından zengindir. 1890’larda başlayıp II. Meşrutiyet’te yoğunlaşan siyasete, iktisada, hukuka, kültüre, eğitime ilişkin “sosyoloji öncesi tartışmalar”ı 1930’lardan itibaren kültür-medeniyet tartışması gibi “sosyolojik tartışmalar” takip etmiştir. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e devreden toplumsal yapıya ilişkin tartışmalarsa özellikle 1960’larda yaygınlaşmış ve sosyal bilimciler arasında çeşitli ayrışma ve kümeleşmeleri gündeme getirmiştir. Bu araştırma, 1962’de Yön’de Cahit Tanyol ile Behice Boran arasında gerçekleşen tartışma örneğinden hareketle Türk sosyoloji tarihini tartışmalar üzerinden okumayı amaçlamaktadır. Tartışmayı oluşturan metinler, tarafların temel ayrışma noktaları ile Türk sosyoloji tarihindeki halef ve seleflerine odaklanılarak çözümlenmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Sosyoloji tarihçiliği, Bilimsel tartışmalar, Sosyolojik tartışmalar, Tartışma tarihi, Toplumsal yapı

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Reading the History of Turkish Sociology through Debates: Example of Tanyol-Boran Debate (1962)

Öz

Parallel to the 70s’ inclination towards new historiographies of sociology, controversy-based readings spread. This relational approach avoids both anachronism and antiquarianism by focusing on historical debates that are also relevant for today. It enables to see contributions of forgotten actors, and helps to understand the sociological topography based on continuities between issues and parties. The history of Turkish sociology is rich of debates. From 1890’s to the Second Constitutional Era, there has been many ‘pre-sociological debates’ regarding politics, economics, law, culture and education, followed by ‘sociological debates’ such as culture-civilization controversy in 1930’s. Debates on Turkish social structure became widespread in 1960’s, and created divergence/ convergence among social scientists. Analyzing the debate between Cahit Tanyol and Behice Boran published in Yön magazine in 1962, this research tries to exemplify a controversy-based study on the history of Turkish sociology, with a special focus on distinctions between parties and their historical continuity.

Anahtar Kelimeler

Historiography of sociology, Scientific controversies, Sociological debates, History of debates, Social structure

Proje Numarası

-

Kaynakça

• Abbott, A. (2014). Bölüm ve disiplin: 100. yılında Şikago okulu. (S. G. Ihlamur Öner, Çev.) İstanbul: Küre Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1999).
• Açıkoturum: Atatürk’ün özlediği ülkeyi kurabildik mi? (1962, 7 Kasım). Yön, (47), 12-14. https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Adorno, T. W., Albert, H., Dahrendorf, R., Habermas, J., Pilot, H. ve Popper, K. R. (1977). The positivist dispute in German sociology (G. Adey ve D. Frisby, Çev.). Londra: Heinemann. (Orijinal çalışma basım tarihi 1969).
• Adorno, T. W., Albert, H., Dahrendorf, R., Habermas, J., Pilot, H. ve Popper, K. R. (1993). Der Positivismusstreit in der deutschen Soziologie. Münih: Deutscher Taschenbuch Verlag (DTV).
• Akkurt, H. (2017). Türkiye solunda Osmanlı toplum yapısı tartışmaları 1960-1980. (Yayımlanmamış doktora tezi). Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Akkurt, H. (2020). Türkiye solunda Osmanlı toplum yapısı tartışmaları 1960-1980. İstanbul: İmge Yayınları.
• Akpolat, Y. (2008). Behice Sadık Boran (1910-1987). M. Ç. Özdemir (Ed.), Türkiye’de sosyoloji: İsimler-eserler (C 1-2, C 1) içinde (s. 821-861). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Akpolat, Y. (2014). Türk sosyolojisinde kuramsal tartışmalar ve dergicilik. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Akyurt, M. A. (2017). Sosyoloji tarihyazımında eğilimler. VIII. Ulusal Sosyoloji Kongresi Bildiriler Kitabı içinde (s. 71-77). Ankara: Sosyoloji Derneği.
• Akyurt, M. A. (2017, Ağustos-Eylül). Is it possible to read history of sociology as history of receptions? Sözlü sunum, 13th Conference of the European Sociological Association, Atina.
• Akyurt, M. A. (2022). Kıray’ın mantosu. Y. Bulut (Ed.), Türk sosyolojisinde Mübeccel Belik Kıray içinde (s. 299-349). İstanbul: Alfa Yayınları.
• Albert, H. ve Topitsch, E. (Ed.). (1971). Werturteilsstreit. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft.
• Altun, F. (2000). Modernleşme kuramı ve Türk sosyolojisinde kalkınma tartışmaları (1945-1970). (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Atılgan, G. (2009). Behice Boran: Öğretim üyesi, siyasetçi, kuramcı (2. baskı). İstanbul: Yordam Kitap.
• Balcı, M. E. (2020). Gerilimi sürdürmek: Sosyolojik ikilemler üzerine bir soykütüğü denemesi. İstanbul: Runik Kitap.
• Balcı, M. E. (2022). Çağdaş sosyolojik ikilemler için bir milat: Parsons-Schutz tartışması. Sosyoloji Araştırmaları Dergisi, 25(3), 450-470. doi:10.18490/sosars.1196601
• Barkey, K. (2021). Eşkıyalar ve devlet. (Z. Altok, Çev.). İstanbul: Kronik Kitap. (Orijinal çalışma basım tarihi 1994).
• Beiser, F. C. (2017). After Hegel: German philosophy, 1840-1900. Princeton: Princeton University Press.
• Beiser, F. C. (2018). Hegel’den sonra: 1840-1900 yılları arasında Alman felsefesi. (S. Soysal, Çev.). İstanbul: Hil Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 2017).
• Berktay, F. (2002). Olağandışı bir kadın: Behice Boran. A. Yaraman (Ed.), Biyografya 2: Behice Boran içinde (s. 13-26). İstanbul: Bağlam Yayıncılık.
• Berktay, H. (1989). Kabileden feodalizme (2. baskı.). İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Boas, G. V. (2014). The controversial reception of Max Weber in Brazil (1940-1980). Dados-Revista De Ciencias Sociais, 57(1), 5-33. doi:10.1590/0011-5258201401
• Boran, B. (1945). Toplumsal yapı araştırmaları: İki köy çeşidinin mukayesesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Boran, B. (1962a). Türkiye’de burjuvazi yok mu? Yön, (39), 8-9. (12 Eylül). https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/. Boran, B. (1962b). Metod açısından feodalite ve mülkiyet I: Marksist metod nedir? Yön, (50), 13-13. (28 Kasım). https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Boran, B. (1962c). Metod açısından feodalite ve mülkiyet II: Osmanlılarda mülkiyet meselesi. Yön, (51), 13-13. (5 Aralık). https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Boran, B. (2021). Türkiye ve sosyalizm sorunları. İstanbul: Yordam Kitap.
• Buğra, A. (2015). Devlet ve işadamları. (F. Adaman, Çev.) (9. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları. (Orijinal çalışma basım tarihi 1994).
• Bulut, Y. (2021). Türk sosyolojisinin kısa tarihi. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Çav, E. (2011). Dramın aydını: Cahit Tanyol. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Dağ, B. (2017). Türk düşünce dünyasında Osmanlı devlet ve toplum yapısı tartışmaları üzerine tarihsel sosyolojik bir değerlendirme. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Ertürk, R. (1993). Türk sosyolojisinde ve Cumhuriyet döneminde köy tartışmaları. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Fleck, C. (2015). Skizze einer Methodologie der Geschichte der Soziologie. C. Dayé ve S. Moebius (Ed.). Soziologiegeschichte: Wege und Ziele içinde (s. 34-111). Berlin: Suhrkamp Verlag.
• Fleck, C. ve Dayé, C. (2015). Methodology of the history of the social and behavioral sciences. (J. D. Wright, Ed.). International encyclopedia of the social & behavioral sciences. Oxford: Elsevier.
• Gelekçi, C. (2008). Cahit Tanyol (1914-...). M. Ç. Özdemir (Ed.), Türkiye’de sosyoloji: İsimler-eserler (C 1-2, C 1) içinde (s. 985-1027). Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Grüning, B. (2017, Ağustos-Eylül). ‘Post Marx’: The reception of Hannah Arendt in Italy and in Germany after 1989. Sözlü sunum, 13th Conference of the European Sociological Association, Atina.
• Günaydın, V. (2000). Çağdaş Türk sosyolojisinde teori tartışmaları. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Kabakcı, E. (2014). Bir yeniden yorumlama örneği: Ahmed Rıza’nın “pozitivizm”i. Sosyoloji Dergisi, (28), 27-71.
• Kaçmazoğlu, H. B. (1990). 1940-1950 tarihleri arasında Türk sosyolojisi. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(2), 1-48.
• Kafadar, C. (2010). İki cihan aresinde: Osmanlı Devleti’nin kuruluşu. İstanbul: Birleşik Dağıtım Kitabevi.
• Kayalı, K. (2008). Niyazi Berkes (1908-1988). M. Ç. Özdemir (Ed.). Türkiye’de sosyoloji: İsimler-eserler (C 1-2, C 1) içinde (s. 739-752). Ankara: Phoenı̇x Yayınevı̇.
• Klooster, J. V. (2017). Methodenstreit. B. S. Turner (Ed.). The Wiley-Blackwell encyclopedia of social theory içinde (s. 1-2). Oxford: John Wiley & Sons, Ltd. doi:10.1002/9781118430873.est0705
• Kongar, E. (Ed.). (1996). Türk toplumbilimcileri (3. baskı C 1-2, C 1). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Kneer, G. ve Moebius, S. (Ed.). (2010). Soziologische Kontroversen: Beiträge zu einer anderen Geschichte der Wissenschaft vom Sozialen. Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.
• Kurtuluş, H. (2008). Mübeccel B. Kıray (1923-2007). M. Ç. Özdemir (Ed.). Türkiye’de sosyoloji: İsimler-eserler. (C 1-2, C 2) içinde (s. 77-95). Ankara: Phoenix Yayınları.
• Küçükömer, İ. (1969). Düzenin yabancılaşması: Batılaşma. İstanbul: Ant Yayınları.
• Lepenies, W. (1981a). Geschichte der Soziologie. Studien zur kognitiven, sozialen und historischen Identität (C 1-4). Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.
• Lepenies, W. (1981b). Einleitung. W. Lepenies (Ed.). Geschichte der Soziologie. Studien zur kognitiven, sozialen und historischen Identität içinde (C 1-4, C 1, s. i-xxxv). Frankfurt am Main: Suhrkamp Verlag.
• Levine, D. N., Carter, E. B. ve Gorman, E. M. (2011). Simmel’in Amerikan sosyolojisi üzerindeki etkisi I-II. J. Dirlikyapan (Ed.). Georg Simmel: Sosyolog, sanatçı, düşünür içinde (s. 54-121). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Lizardo, O. (2012). The three phases of Bourdieu’s US reception: Comment on Lamont. Sociological Forum, 27(1), 238-244.
• Moebius, S. (2004). Praxis der Soziologiegeschichte: Methodologien, Konzeptionalisierung und Beispiele soziologiegeschichtlicher Forschung. Hamburg: Dr. Kovac Verlag.
• Moebius, S. ve Dayé, C. (Ed.). (2015). Soziologiegeschichte. Wege und Ziele. Berlin: Suhrkamp Verlag.
• Mulkay, M. J., Gilbert, G. N. ve Woolgar, S. (2016). Bilimde problem alanları ve araştırma şebekeleri. B. Balkız ve V. S. Öğütle (Ed.). Bilim sosyolojisi incelemeleri: Temel yaklaşımlar, kavramlar ve tartışmalar. (2. baskı) içinde (s. 271-293). Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Nandan, Y. (1977). The Durkheimian school: A systematic and comprehensive bibliography. Londra: Greenwood Press.
• Nau, H. H. (Ed.). (1996). Der Werturteilsstreit: Die Äusserungen zur Werturteilsdiskussion im Ausschuss des Vereins für Sozialpolitik (1913). Marburg: Metropolis Verlag.
• Neun, O. (2015). Der andere “amerikanische” Max Weber: Hans Gerths und C. Wright Mills’ “From Max Weber” und dessen deutsche Rezeption. Berliner Journal für Soziologie, 25(3), 333-357. doi:10.1007/s11609-016-0295-1.
• Nur, A. ve Koytak, E. (2015). Mümkün Bourdieu’ler uzayında bir Bourdieu: Türkiye bilimsel üretim alanında Bourdieu sosyolojisi. İstanbul University Journal of Sociology, 3(29), 331-363. doi:10.16917/sd.75829
• Özdemir, Ç. (Ed.). (2008). Türkiye’de sosyoloji: İsimler-eserler I-II. Ankara: Phoenix.
• Prof. Tanyol’un önemli bir yazısı. (1962, 22 Ağustos). Yön, (36), 4-5. https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Sabahattin Bey. (2013). İttihat ve Terakki’ye açık mektuplar: Türkiye nasıl kurtarılabilir? Ve izahlar. A. Z. İzgöer (Ed.). İstanbul: Dby Yayınları.
• Safa, P. (2017). Türk inkılabına bakışlar (11. baskı). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Said Halim Paşa. (2019). Buhranlarımız ve son eserleri. M. E. Düzdağ (Ed.). (15. baskı). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Sezer, B. (1978). Türk toplum tarihi üzerine tartışmalar: 1- feodalizm. Toplum ve Bilim, (4) (Kış 1977), 46-62.
• Sezer, B. (1989). Türk sosyologları ve eserleri I - Sabahattin Bey. Sosyoloji Dergisi, 3(1), 43-96.
• Sunuş: Türkiye’de burjuvazi yok mu? (1962, 12 Eylül). Yön, (39), 8-8. https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Şentürk, R. (2000). Fıkıh ve sosyal bilimler arasında son dönem Osmanlı aydını. İslâm Araştırmaları Dergisi, (4), 133-171.
• Şentürk, R. (2016). İslam dünyasında modernleşme ve toplumbilim (2. bs.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• Tahir, K. (2022). Yol ayrımı. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Tahir, K. (2022). Esir şehrin mahpusu. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Tahir, K. (2022). Esir şehrin insanları. İstanbul: Ketebe Yayınları.
• Tanyol, C. (1962a). Şahsi teşebbüs imkânı. Cumhuriyet. (17 Ağustos).
• Tanyol, C. (1962b). Türkiye’de burjuva meselesi. Yön, (44), 6-7. (17 Ekim). https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Tanyol, C. (1962c). Türkiye’de mülkiyet meselesi. Yön, (46), 7-8. (31 Ekim). https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Tanyol, C. (1962d). Gerçekçi ve Osmanlı Mustafa Kemal. Yön, (47), 8-8. (7 Kasım). https://www.tustav.org/sureli-yayinlar-arsivi/yon-dergisi/.
• Tekeli, İ. (2012). Sosyal bilimci ve siyasetçi olarak Behice Boran: Hesabı akılla verilen bir yaşam. Anlatabildikleri ve anlatamadıklarıyla yaşam öyküleri içinde (s. 160-217). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tiryakian, E. A. (1966). A problem for the sociology of knowledge: The mutual unawareness of Émile Durkheim and Max Weber. European Journal of Sociology/Archives Européennes de Sociologie / Europäisches Archiv für Soziologie, 7(2), 330-336.
• Tiryakian, E. A. (Ed.). (1971). The phenomenon of sociology: A reader in the sociology of sociology. New York: Appleton-Century-Crofts.
• Tiryakian, E. A. (1979). The significance of schools in the development of sociology. W. E. Snizek, R. Fuhrman ve M. K. Miller (Ed.). Contemporary issues in theory and research: A metasociological perspective içinde (s. 211-233). California: Greenwood Press.
• Tiryakian, E. A. (1986). Hegemonic schools and the development of sociology: Rethinking the history of a discipline. R. C. Monk (Ed.), Structures of knowing: Current studies in the sociology of schools içinde (s. 417-441). Lanham: University Press of America.
• Tiryakian, E. A. (2006). A vista for research in the history of sociology: Schools as the unit of analysis. Timelines: ASA section on the history of sociology, (6)1, 5-7.
• Tiryakian, E. A. (2008). Sociology, schools in. W. A. Darity (Ed.) International encyclopedia of the social sciences. Michigan: Macmillan Reference USA/Thomson Gale.
• Topal, Ş. (2012). Ziya Gökalp’in içtimaî usûl-i fıkıh önerisi ve İzmirli İsmail Hakkı’nın karşı eleştirisi. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012(2), 7-25.
• Uygun, H. (1996). Cahit Tanyol. E. Kongar (Ed.), Türk toplumbilimcileri içinde (3. baskı, C 1-2, C 1, s. 337-374). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ülken, H. Z. (1950). Sociology in Turkey. Sosyoloji Dergisi, 6, 140-149. Ünsaldı, L. ve Geçgin, E. (2013). Dünyada ve Türkiye’de sosyoloji tarihi. Ankara: Heretik Yayıncılık.
• Vargas, E. V., Latour, B., Karsenti, B., Aït-Touati, F. ve Salmon, L. (2008). The debate between Tarde and Durkheim. Environment and Planning D: Society and Space, 26(5), 761-777. doi:10.1068/d2606td
• Wolf, A. ve Wallace, R. A. (2018). Çağdaş sosyoloji kuramları: Klasik geleneğin iyileştirilmesi. (M. R. Ayas ve L. Elburuz, Çev.) (7. b). Ankara: Doğu Batı Yayınları.