KENTLEŞMEYİ PLANLAMAK: KALKINMA PLANLARINDAKİ ŞEHİRLEŞME POLİTİKALARININ DÖNÜŞÜMÜ

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: Cumhuriyet'in 100. Yılı Özel Sayısı, 86 - 110, 10.05.2024

Adem Bölükbaşı

https://doi.org/10.20304/humanitas.1438051

Öz

Bu çalışmada kalkınma planlarında kentleşmeyle alakalı sorunlara odaklanarak, planlardaki söylemler ve yaklaşımlar üzerinden, kentleşme politikalarının kalkınma anlayışlarındaki değişim ekseninde nasıl dönüştüğünü anlamaya çalıştık. Bu çalışmada kalkınma planları üzerinden daha çok kalkınma anlayışlarının kentleşmeye etkilerinin izlerini sürmeye çalıştık. Bu kapsamda üç ana dönem olduğu görülmektedir. Birinci dönem gerçek anlamda planlı kalkınma anlayışının ve ulusal kalkınmacı bir sistemin hâkim olduğu 1960-1980 arası dönemdir. Bu dönemde kentleşme pratiğinde ithal ikameci bir sanayileşme politikasının hâkim olduğu ve bu sanayileşme stratejisine ucuz işgücü temini için gecekondu şeklinde tezahür eden enformel konut ekonomisine göz yumulduğu görülmektedir. İkinci dönem ulusal kalkınmacılığın tasfiye olduğu ve bunun yerine yeni-liberalizme geçişin yapısal şartlarının oluştuğu dönemdir. Bu dönem ithal ikameci sanayileşme modelinden ihracat odaklı büyüme anlayışına geçildiği bir liberalizasyon dönemi olarak öne çıkmıştır. Artık kentleşme üzerindeki kararların da ulusal kalkınmacı bir vizyonla değil daha çok küresel sermayenin gerekliliklerine göre şekillendiği bir dönem ortaya çıkmıştır. Türkiye’de kentleşme ve kalkınma ilişkisinin son dönemi ise yeni-liberalizmin olgunlaşma aşamasını yaşadığı ve küreselleşmenin etkilerinin daha derinden hissedildiği iki binli yıllardır. Bu dönemin en çok öne çıkan temel olgular kentsel dönüşüm ve konut stoğunun yenilenmesi, afet yönetimi, bölgesel kalkınma, küreselleşme ve AB süreci uyum başlıklarıdır.

Anahtar Kelimeler

Kentleşme, Kalkınmacılık, Planlama, Kalkınma Planı, Küreselleşme

Etik Beyan

Etik Kurul Kararı gerektirmemektedir.

Kaynakça

• 1961 Anayasası (1961). https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1961-anayasasi/
• 775 Sayılı Gecekondu Kanunu (1966). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.775.pdf
• 775 Sayılı Gecekondu Kanunu’nda Bazı Değişiklikler Yapılması Hakkında Kanun. (1976). https://www5.tbmm.gov.tr/tutanaklar/KANUNLAR_KARARLAR/kanuntbmmc059/kanuntbmmc059/kanuntbmmc05901990.pdf
• Aslan, Ş. (2004). 1 Mayıs Mahallesi: 1980 Öncesi Toplumsal Mücadeleler ve Kent. İletişim.
• Ayata S. (2002). The New Middle Class and the Joys of Suburbia. D. Kandiyoti ve A. Saktanber (Ed.), Fragments of Culture: The Everyday of Modern Turkey. (s. 25-42). IB Tauris.
• Bahçe, S., Eres, B. (2017). İktisadî Yapılar, Türkiye ve Değişim. F. Alpkaya ve B. Duru (Ed.), 1920’den Günümüze Türkiye’de Toplumsal Yapı ve Değişim içinde (s. 17-68). Siyasal Kitabevi.
• Boratav, K. (2003). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002. İmge.
• Buğra, A. (2000). Devlet-Piyasa Karşıtlığının Ötesinde: İhtiyaçlar ve Tüketim Üzerine Yazılar. İletişim.
• Cem, İ. (2017). Türkiye’de Geri Kalmışlığın Tarihi. Türkiye İş Bankası Kültür.
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1963). Kalkınma Planı (Birinci Beş Yıl) 1963-1967. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/Kalkinma_Plani_Birinci_Bes_Yillik_1963-1967.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1968). İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1968-1972. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/Ikinci_Bes_Kalkinma_Plani-1968-1972.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1973). Yeni Strateji ve Kalkınma Planı Üçüncü Beş Yıl 1973-1977. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/08/Yeni-Strateji-ve-Kalkinma-Plani_Ucuncu-Bes-Yil_1973_1977.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1979). Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı 1979-1983. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/08/Dorduncu-Bes-Yillik-Kalkinma-Plani_1979_1983.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1985). Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1985-1989. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/08/Besinci-Bes-Yillik-Kalkinma-Plani-1985-1989.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1990). Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı 1990-1994. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/Altinci_Bes_Yillik_Kalkinma_Plani-1990-1994.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (1996). Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 1996-2000. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/Yedinci_Bes_Yillik_Kalkinma_Plani-1996-2000.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (2001). Uzun Vadeli Strateji ve Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/Uzun_Vadeli_Strateji_ve_Sekizinci_Bes_Yillik_Kalkinma_Plani-2001-2005.pdf
• Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) (2007). Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013). Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/Dokuzuncu_Kalkinma_Plani-2007-2013.pdf
• Eşiyok, B. A. (2009). Sanayi Planlarından 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planına: Bir Dönüşümün Kısa Bir Öyküsü. Memleket Siyaset Yönetim, (4)11, s. 86-131
• Gecekondu Kanunu Uygulama Yönetmeliği (1966). https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuat?MevzuatNo=4890&MevzuatTur=7&MevzuatTertip=5
• Harvey, D. (2013). Asi Şehirler: Şehir Hakkından Kentsel Devrime Doğru. (Çev. A. Deniz Temiz). Metis. (Orijinal çalışma 2012 yılında yayımlandı.)
• Jessop, B. (2005). Hegemonya, Post-Fordizm ve Küreselleşme Ekseninde Kapitalist Devlet. (Der. B. Yarar ve A. Özkazanç). İletişim.
• Kalkınma Bakanlığı (2013). Onuncu Kalkınma Planı 2014-2018. Başbakanlık Devlet Matbaası. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/08/Onuncu_Kalkinma_Plani-2014-2018.pdf
• Keleş, R. (1993). Kentleşme Politikası. İmge.
• Keyder, Ç. (1996). Ulusal Kalkınmacılığın İflası. Metis.
• Keyder, Ç. (2013a). Arka Plan. Ç. Keyder (Haz.), İstanbul: Küresel ile Yerel Arasında içinde (s. 9-40), (Çev. S. Savran). Metis. (Orijinal çalışma 1999 yılında yayımlandı.)
• Keyder, Ç. (2013b). Enformel Konut Piyasasından Küresel Konut Piyasasına. Ç. Keyder (Haz.), İstanbul: Küresel ile Yerel Arasında içinde (s. 71-91), (Çev. S. Savran). Metis. (Orijinal çalışma 1999 yılında yayımlandı.)
• Keyder, Ç. (2014). Türkiye’de Devlet ve Sınıflar. İletişim.
• Kıray, M. B. (1998a). Gecekondular. M. B. Kıray (Ed.), Kentleşme Yazıları içinde (s. 19-27). Bağlam.
• Kıray, M. B. (1998b). Apartmanlaşma ve Modern Orta Tabakalar. M. B. Kıray (Ed.), Kentleşme Yazıları içinde (s. 138-140). Bağlam.
• Milor, V. (2022). Devleti Geri Getirmek: Türkiye ve Fransa’da Planlama ve Ekonomik Kalkınma Üzerine Karşılaştırmalı Bir Çalışma. (Çev. F. Aygen). İletişim. (Orijinal çalışma 1989 yılında yayımlandı.)
• Nisbet, R. (2023). İlerleme Fikrinin Tarihi. (Çev. A. Bölükbaşı). Ketebe. (Orijinal çalışma 1980 yılında yayımlandı.)
• Sassen, S. (1996). Whose City Is It? Globalization and the Formation of New Claims. Public Culture. 8: 205-223.
• Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2019). On birinci Kalkınma Planı 2019-2023. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2022/07/On_Birinci_Kalkinma_Plani-2019-2023.pdf
• Strateji ve Bütçe Başkanlığı (2023). On ikinci Kalkınma Planı 2024-2028. https://www.sbb.gov.tr/wp-content/uploads/2023/12/On-Ikinci-Kalkinma-Plani_2024-2028_11122023.pdf
• Şengül, H. T. (2009). Kentsel Çelişki ve Siyaset: Kapitalist Kentleşme Süreçlerinin Eleştirisi. İmge.
• Şenses, F. (2016). Neoliberal Küreselleşme Kalkınma İçin Bir Fırsat mı, Engel mi? F. Şenses (Der. ve Yay. Haz.), Neoliberal Küreselleşme ve Kalkınma Seçme Yazılar içinde (s. 235-280). İletişim.
• Tekeli, İ. (1998). Türkiye’de Cumhuriyet Döneminde Kentsel Gelişme ve Kent Planlaması. Y. Sey (Ed.), 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık içinde (s. 106-134). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ünsaldı, L. (2014). Bir Ekonomizm Eleştirisi: Türkiye’de Kalkınma Fikri. Heretik.
• Weber, E. (2017). Köylülerden Fransızlara: Fransa Kırsalının Modernleşmesi 1870-1914. (Çev. Ç. Sümer). Heretik. (Orijinal çalışma 1976 yılında yayımlandı.)
• Yerasimos, S. (1975). Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye. Gözlem.