MİTİK DÜŞÜNCENİN KLASİK TÜRK ŞİİRİNE YANSIMASI: KÖPEK

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 25, 93 - 106, 20.03.2025

Nagihan Baysal Yurdakul , Kadriye Hocaoğlu Alagöz

https://doi.org/10.20304/humanitas.1585178

Öz

İnsan, doğanın bir parçası olarak varlığını sürdürebilmek için çevresindeki tüm canlılarla etkileşim kurmuştur. Doğadaki uyum ve dengede kendine bir yer edinebilmek adına diğer canlıları tanımış, ilişkiler geliştirmiştir. Bu süreçte, insanoğlu kendini doğada konumlandırabilmek için hayvanları gözlemlemiş; kimi zaman taklit etmiş kimi zaman da onlardan uzaklaşarak canlıları ötekileştirmiştir. Konargöçer yaşam tarzına sahip toplumlar arasında yer alan Türkler, doğayla kurdukları yakın ilişki nedeniyle, yerleşik toplumlara göre doğayı anlamlandırmada daha ileri bir konuma sahip olmuşlardır. Avcılık ve hayvancılıkla geçimlerini sağlayan Türkler için, hayvanları tanımak ve onlara anlam yüklemek temel bir ihtiyaç hâline gelmiştir. Bu bağlamda bazı hayvanlarla güçlü bir yakınlık hissetmiş, bazılarına ise mesafeli bir duruş sergilemişlerdir. Çalışmanın merkezinde yer alan köpek, Türk kültüründe hem sevilen ve saygı duyulan bir dost hem de zaman zaman dışlanan bir varlık olarak iki yönlü değerlendirilmiştir. Köpek, olumlu ya da olumsuz görülmesinden bağımsız olarak geleneksel Türk dünya görüşü ve buna bağlı inanç yapılarında kendine önemli bir yer edinmiş; Türk kültüründe derin sembolik bir anlam ifade etmiştir. Kültürel olarak böylesine anlam yüklü bir varlığın, diğer kültürel unsurlara etki etmemesi imkânsızdır. Makalede amaç, Türklerin ehemmiyet verdikleri bir canlının edebî metinlerde nasıl ele alındığını, gerçek anlamların yanı sıra edebî sanatlarla hangi benzetmelere konu olduğunu tespit edebilmektedir. Elde edilen malzemenin çokluğu dolayısıyla anlamsal göstergeler ön planda tutulmuş; çalışmanın içeriği sadece divanlar ile sınırlandırılmıştır. Bu bağlamda klasik Türk şiirindeki edebî metinler incelendiğinde “köpek”, “seg”, “it” ve “Kıtmîr” gibi pek çok kelimeyle Türk kültüründe önemli bir yer edinmiş bir canlının şiirlerde de sıklıkla anıldığı tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Köpek, Geleneksel Türk Dünya Görüşü, Klasik Türk Şiiri, Türk İnanç Sistemi

Etik Beyan

Bu çalışmanın tüm hazırlanma süreçlerinde etik kurallara ve bilimsel atıf gösterme ilkelerine riayet edilmiştir.

Destekleyen Kurum

Herhangi bir kurum tarafından desteklenmemektedir.

Teşekkür

Teşekkür edilecek kimse yoktur.

REFLECTION OF MYTHICAL THOUGHT IN CLASSICAL TURKISH POETRY: THE DOG

Öz

As a part of nature, humans have interacted with all living things around them in order to sustain their existence. In order to find a place for itself in the harmony and balance of nature, it has recognized other living beings in nature and developed relationships with them. In this process, in order to position itself in nature, human beings have observed animals, sometimes imitated them, and sometimes alienated and alienated them. Among the societies with a nomadic lifestyle, the Turks have a more advanced position in making sense of nature than settled societies due to their close relationship with nature. For the Turks, who earn their living through hunting and animal husbandry, knowing animals and giving them meaning has become a basic need. In this context, they have felt a strong closeness to some animals and have kept a distance from others. The dog, which is at the center of the study, has a dual position in Turkish culture as both a beloved and respected friend and an occasionally excluded being. It is impossible for such a culturally meaningful being not to affect other cultural elements. In this context, when literary texts in classical Turkish poetry are examined, it is seen that a creature that has gained an important place in Turkish culture with many words such as “köpek”, “seg”, “it” and “Kıtmir” is also frequently mentioned in poems. The aim of the article is to determine how a creature that the Turks attach importance to is addressed in literary texts and what analogies it is subject to with literary arts as well as its real meanings. In this direction, due to the abundance of the material determined, semantic indicators are kept in the foreground and the content of the study is limited to divans only.

Anahtar Kelimeler

Dog, Traditional Turkish world view, Classical Turkish poetry, Turkish belief system

Kaynakça

• Ak, C. (2001). Bağdatlı Rûhî dîvânı karşılaştırmalı metin. Uludağ Üniversitesi.
• Arslan, Mehmet (hzl.) (2009). Sivaslı Gulâmî divanı. Asitan.
• Atasagun, G. (1996). İlahi dinlerde dini semboller [Doktora Tezi]. Selçuk Üniversitesi.
• Ateş, M. (2014). Mitolojiler ve semboller ana tanrıça ve doğurganlık. Milenyum.
• Ayan Nizam, E. (2013). Divan şiirinde bir telmih unsuru olarak Ashâb-ı Kehf. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, 8(13), 483-499.
• Aydemir, A. (1979). Tefsîrde İsrâîliyyat (Hicrî 6. asrın başına kadar). Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Bardakoğlu, A. (2002). Köpek. TDV İslâm Ansiklopedisi. 251-252.
• Bayat, F. (2019). Türk şaman metinleri efsaneler ve memoratlar. Ötüken.
• Baysal, N. (2014). Gelenek ve değişim ekseninde Trabzon halk hekimliği üzerine bir araştırma. Gece Kitaplığı.
• Baysal Yurdakul, N. (2023). Türk halk hekimliğinde hayvan sembolizmi. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 23(1), 187-200. https://doi.org/10.32449/egetdid.1280860
• Burmaoğlu, H. B. (1983). Lamii Çelebi divanı (hayatı, edebi kişiliği, eserleri ve divanının tenkidli metni) [Doktora Tezi]. Atatürk Üniversitesi.
• Caferoğlu, A. (1961). Türk onomastiğinde “köpek” kültü. TDAY Belleten, 9(1), 1-11.
• Çatalbaş, R. (2011). Türklerde hayvan sembolizmi ve din ilişkisi. Turan Stratejik Araştırmalar Merkezi Dergisi, 3(12), 49-60.
• Çavuşoğlu, M. (1982). Helâkî: Divan tenkidli basım. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Çavuşoğlu, M. (1989). Üsküplü İshâk Çelebi dîvânı tenkitli basım. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Çoruhlu, Y. (1999). Türk mitolojisinin abc’si. Kabalcı.
• Çoruhlu, Y. (2011). Türk mitolojisinin ana hatları. Kabalcı.
• Çoruhlu, Y. (2019). Türk sanatında hayvan sembolizmi 2. Ötüken.
• Demirkazık, H. İ. (2009). 18. yy. şairi Mustafa Fennî dîvân (inceleme- tenkitli metin – dizin) [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Dıykanbayeva, A. (1999). Kococaş destanı’nda şamanistik unsurlar [Yüksek Lisans Tezi]. Ege Üniversitesi.
• Dilmen, Ö. (2020). Mevlânâ’nın mesnevi’sinde köpek metaforu. Türk Akademik Araştırmalar Dergisi, 5(4), 606-635. https://doi.org/10.30622/tarr.819021
• Doğan, A. (2013). Kuddusî divanı. Akçağ.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm- ilkel esrime teknikleri (Çev. İsmet Birkan). İmge.
• Eliade, M. (2009). Dinler tarihine giriş. Kabalcı.
• Eliade, M. (2018). İmgeler ve simgeler. Doğu Batı.
• Ersoylu, İ. H. (1989). Cem Sultan’ın Türkçe divan’ı. TDK.
• Ersöz, İ. (1991). Ashâb-ı Kehf. TDV İslâm Ansiklopedisi. 465-467.
• Güler, M. İ. (2023). Dânişî Ali Dede dîvânı. Kitabevi.
• Hançerlioğlu, O. (1993). Dünya inançları sözlüğü. Remzi.
• Hocaoğlu Alagöz, K. (2016). Rodosçuklu Kömürkayazade Fenni müşaare divançesi. Grafiker.
• https://lehcediz-com.eu1.proxy.openathens.net/tarama/ [Erişim Tarihi: 03.07.2024].
• İlhan, E. (2021). Necâtî bey divânı (tenkitli metin, bağlamlı dizin ve işlevsel sözlük) [Doktora Tezi]. Gazi Üniversitesi.
• İnan, A. (1949). İt başlı ulus efsanesi. Belleten, 13(49), 149-150.
• İnayet, A. (2013). Türklerde köpek kültü var mıydı?. H. Şirin User & B. Gül (Ed.), Yalım Kaya Bitigi Osman Fikri Sertkaya Armağanı içinde (s. 335-344). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Jung, C. G. (2020). İnsan ve sembolleri. Kabalcı.
• Kalafat, Y., & Noyan Güven, İ. M. V. (2011). Altay Türk halk inançlarından Anadolu’ya dair bazı tespitler. Arış Dergisi, 6, 60-75. https://doi.org/10.34242/akmbaris.2019.19
• Karabey, T. (1999). Ahmet paşa hayatı-sanatı-eserleri. Akçağ.
• Keten, A (2022). İnsan kontrolü dışındaki köpekler için kullanılan kavramların karmaşıklığı. Avrasya Terim Dergisi. 10(3), 66-74. https://doi.org/10.31451/ejatd.1163646
• Korkmaz, E. (2003). Eski Türk inançları ve şamanizm terimleri sözlüğü. Anahtar Kitaplar.
• Koşum, A. (2015). İslam hukukunda hayvanların yaşama hakları bağlamında köpeklerin öldürülmeleri sorunu. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 26(1), 299-309.
• Levy-Bruhl, L. (2006). İlkel insanda ruh anlayışı. Doğu Batı.
• Mengi, M. (2014). Mesîhî divanı. Atatürk Kültür Merkezi.
• Mermer, A. (1997). Karamanlı Ayni ve divanı. Akçağ.
• Onay, A. T. (2018). Eski Türk edebiyatında mazmunlar ve izahı. Akçağ.
• Onsorı, A. (2023). Oğuz mitolojisinde köpek (Çev. H. Behram). Babür Bilimsel Araştırmalar Bürosu Dergisi, 2(2), 211-224.
• Özçelik, B. (2022). Kur’an-ı Kerim kaynaklı Ashab-ı Kehf kıssası’nın Türk şiirine yansıması: halk şairi Ahmet Çıtak’ın mesnevi örneği. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 9, 525-540. https://doi.org/10.51531/korkutataturkiyat.1200129
• Özkat, M. (2005). Kara Fazlî’nin hayatı, eserleri, edebî kişiliği ve dîvânı (inceleme-tenkitli metin) [Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi.
• Pala, İ. (2007). Ansiklopedik divân şiiri sözlüğü. Kapı.
• Roux, J. P. (2002). Türklerin ve Moğolların eski dini. Kabalcı.
• Roux, J. P. (2005). Orta Asya’da kutsal bitkiler ve hayvanlar. Kabalcı.
• Tarlan, A. N. (1967). Zâtî divanı (edisyon kritik ve transkripsiyon), gazeller kısmı: C I. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Tarlan, A. N. (1970). Zâtî divanı (edisyon kritik ve transkripsiyon), gazeller kısmı: C II. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Tarlan, A. N. (1997). Necati beg divanı. MEB.
• Taş, M. Z. (2019). Köpek salyasının necis olduğuna delil olarak gösterilen hadislerin değerlendirilmesi [Yüksek Lisans Tezi]. Dicle Üniversitesi.
• Tığlı, F. (2006). Bursalı Rahmî Çelebi ve divanı [Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
• Tulum, M., & Tanyeri, A. (1977). Nev’î divanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi.
• Türkeri Baltacı, Z. (2015). Türk kültüründe köpek [Yüksek Lisans Tezi]. Balıkesir Üniversitesi.
• Şentürk, A. A., & Boşdurmaz, N. (2012). Molla Aşkî divan. Yapı Kredi.
• Şentürk, A. A. (2023). Osmanlı şiiri kılavuzu. C 7. DBY.
• Uluışık, Y. P. (2017). Türk ve dünya mitolojilerinde sirius kültü. Mediterranean Journal of Humanities, 7(1), 345-365.
• Yıldırım, N. (2008). Fars mitolojisi sözlüğü. Kabalcı.
• Zülfe, Ö. (2004). Yakînî dîvân (tenkitli metin-tetkik-dizin) [Doktora Tezi]. Marmara Üniversitesi.