ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ METİNLERİNDE ALIŞKANLIK YAPISI

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 26, 315 - 326, 16.10.2025

Uğur Özgür

https://doi.org/10.20304/humanitas.1686404

Öz

Batı Türkçesinin ilk dönemi olarak kabul edilen Eski Anadolu Türkçesi, Orta Asya’dan batıya göç eden Oğuzların Anadolu’da oluşturduğu yazı dilidir. Türk dilinin söz varlığını oluşturan deyimler, atasözleri, ilişki ve nezaket sözleri, ikilemeler vb. Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde sıklıkla kullanılmıştır. EAT dönemine ait Yûnus Emre, Ahmet Fakih, Gülşehri, Âşık Paşa, Hoca Mes’ud, Şeyyad Hamza, Ahmed-i Dai, Hatipoğlu ve Şeyhoğlu Sadru’d-dîn Mustafâ gibi önemli şair ve yazarların eserleri incelendiğinde; bu dönemin araştırmacılar için çeşitli dil malzemesi sunduğu görülmektedir.
Bu çalışmada, Eski Anadolu Türkçesi metinlerinde dikkat çeken {-(V)r ol-, -mAz ol-} yeni edinilmiş alışkanlık ve terk edilmiş alışkanlık kullanımı ele alınmıştır. Öncelikle gramer kitaplarında alışkanlık kullanımı {-(V)r ol-, -mAz ol-} nasıl değerlendirilmiş ve bu kullanım için hangi adlandırma ve terimlerin kullanıldığı üzerinde durulmuştur. Araştırmacıların yaklaşımına yer verildikten sonra alışkanlık yapısının Eski Anadolu Türkçesi metinlerindeki kullanımını ortaya koymak için Marzubân-nâme Tercümesi, Dede Korkut, Yûnus Emre Dîvânı, Süheyl ü Nev-bahār, Yûsuf-ı Meddâh Varka ve Gülşah, Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulema, Bahrü’l-Hakâyık, Ali’nin Kıssa-yı Yûsuf’u, Ahmed-i Dâ’i Dîvânı, Ḳâbûs-nâme Tercümesi ve Garib-nâme metinleri taranmış ve bu metinlerde tespit edilen örnekler metin içi kullanımlarıyla verilmiş ve bu örnekler üzerinde değerlendirmelerde bulunulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Alışkanlık , Eski Anadolu Türkçesi , Karmaşık fiiller , Terk edilmiş alışkanlık.

HABIT STRUCTURE IN OLD ANATOLIAN TURKISH TEXTS

Öz

Old Anatolian Turkish, which is considered the first period of Western Turkish, is the written language created in Anatolia by the Oghuz people who migrated West from Central Asia. İdioms, proverbs, relationship and courtesy words, reduplications, etc. that make up the vocabulary of the Turkish language. It was frequently used in Old Anatolian Turkish texts. During the Old Anatolian Turkish period, important poets and writers such as Yunus Emre, Ahmet Fakih, Gülşehri, Âşık Paşa, Hoca Mes’ud, Şeyyad Hamza, Ahmed-i Dai, Hatipoğlu and Şeyhoğlu Sadru’d-dîn Mustafâ when we examine his works; It seems that it offers various language materials for researchers.
In this study, the use of {-(V)r ol-, -mAz ol-} newly acquired habit and abandoned habit, which attract attention in Old Anatolian Turkish texts, was discussed. First of all, how habit usage {-(V)r ol-, -mAz ol-} was evaluated in grammar books and what nomenclature and terms were used fort his structure were emphasized. After the approach of the researchers are included, we aim to reveal the use of the habit structure in Old Anatolian Turkish texts such as Marzubân-nâme Translation, Dede Korkut, Yûnus Emre Dîvânı, Süheyl ü Nev-bahār, Yûsuf-ı Meddâh Varka ve Gülşah, Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulema, Bahrü’l-Hakâyık, Ali’s Kıssa-yı Yûsuf’u, Ahmed-i Dâ’i Dîvânı, Ḳâbûs-nâme Translation and Garib-nâme texts were scanned and the examples identified in these texts were given with their in-text usage and these examples were analyzed. Evaluations have been made.

Anahtar Kelimeler

Abandoned habit , Complex verbs , Habit structure , Old Anatolian Turkish

Kaynakça

• Akar, A. (2018). Oğuzların Dili Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken.
• Akdemir, Y. & Kaya, İ.H. (2019). “Eski Anadolu Türkçesinde Birleşik Fiiller Üzerine”. Uluslararası Sosyal ve Beşeri Bilimler Araştırma Dergisi. 2020;(6), 37.
• Ay, Ö. (2011). “Ol- Fiili ile Yapılan Birleşik Çekimler ve Türkiye Türkçesi Ağızlarındaki Kullanımı Üzerine”. Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1,679-692.
• Budu, M. (2020). “Kısasül-Enbıyâ Tercümesinde Birleşik Fiiller I”. SUTAD, Aralık 2020;(50):79-86.
• Cin, A. (2011). Ali’nin Kıssa-yı Yûsuf’u. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Cin, A. (2012). Süheyl ü Nev-bahār (Kenzü’l-Bedāyîʿ) İnceleme-Metin-Dizin. Konya: Eğitim.
• Çelikel, S. (2021). Türkiye Türkçesinde Öncelik Fiilleri ve İşlevleri. Ankara: Duvar.
• Deny, J. (2012). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Kabalcı.
• Doğan, E. (2016). Ḳâbûs-nâme. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ercilasun, A. B. (2008). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi. Ankara: Akçağ.
• Gülsevin, G. (2000). “Türkiye Türkçesindeki Zaman ve Kip Çekimlerinde Birleşik Yapılar Üzerine”. TDAY Belleten 1997, s. 215-224.
• Gülsevin, G. & Erdoğan Boz (2010). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Gazi.
• İlker, A. (2017). “Birleşik Çekimlerde Zaman Adlandırma ve Tasnifine İşlevsel Bir Yaklaşım”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies. 17/2.183-192.
• Korkmaz, Z. (2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2013). Oğuz Türkçesinin Gelişimi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Korkmaz, Z. (2017). Marzubân-nâme Tercümesi Destûr-ı Şâhî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Köktekin, Kazım (2023). Yûsuf-ı Meddâh Varka ve Gülşah. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Merhan, A. & Şan, F. (2016). Eski Anadolu Türkçesi Notlar ve Metinler. Ankara: Bilgesu.
• Özçelik, S. (2005). Dede Korkut Araştırmalar, Notlar/Dizin/Metin. Ankara: Gazi.
• Özmen, M. (2001). Ahmed-i Dâ’i Divan. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Şahin, H. (2003). Eski Anadolu Türkçesi. Ankara: Akçağ.
• Tatcı, M. (2020). Yûnus Emre Dîvânı. İstanbul: H.
• TDK, (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Topçu, Ç. (2020). “Türkçede Bir Sıfat Fiil İşlevi Olarak ‘Alışkanlık’”. TÜRÜK Uluslararası Dil, Edebiyat ve Halkbilimi Araştırmaları Dergisi. Sayı: 20, 191-202
• Türk, V. vd. (2012). Eski Anadolu Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit.
• Türk, V. (2018). Hatiboğlu Bahrü’l-Hakâyık. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Üşenmez, E. (2014). Eski Anadolu Türkçesinde Arkaik (Eski) Öğeler. İstanbul: Akademik Kitaplar.
• Yavuz, K. (2000). Garib-nâme. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Yavuz, K. (2013). Kenzü’l-Küberâ ve Mehekkü’l-Ulema. İstanbul: Büyüyenay.