Economic Libertarians in Turkey: Spread Channel and Carriers

Yıl 2025, Cilt: 43 Sayı: 1, 1 - 21, 26.03.2025

Orhan Çakmak

Öz

The discipline of economics in Türkiye originated in the Ottoman period when foreign literature was studied and translated into local sources. The science of economics was introduced during the modernization period, coinciding with the Ottoman State's acceptance of the existence of market institutions and its recognition of property rights. This process resulted in the emergence of two distinct ideological groups: those who espoused economic libertarianism, based on the concept of freedom as derived from foreign literature, and those who were economic nationalists, who were influenced by the concept of nationalism. This study identifies those who have contributed to classical economic liberal thought from the late Ottoman period to the present day and specifies the methods they have used as a dissemination channel to present their contributions. However, the scope of the study also draws attention to the international dimension of the economic tradition that has been handed down from the Ottoman Empire to the present along with the historical acquis. In particular, the importance of presenting the economic education of a newly established state to the world at the same time, according to the possibilities available at the time, is emphasized. With regard to the channels of influence and dissemination, attention is drawn to the achievements of close contacts with universities and the business world and the activation of journals, and it is discussed how the "defense of freedom" was provided to the methodological aspect of economic education. The main result of the study is that the idea of "economic libertarianism" can be transferred to Turkish practice by closely following the foreign literature of the period in terms of dissemination channels and carriers.

Anahtar Kelimeler

The Idea of Economic Liberty, Economic Libertarians in Turkey, Mehmed Cavid Bey, Ziya Gökalp, Wilhelm Röpke, Sabri F. Ülgener.

Proje Numarası

yok

Türkiye’de İktisadi Hürriyetçiler: Yayılma Kanalı ve Taşıyıcılar

Öz

İktisat ilmi Osmanlı’nın son döneminde yabancı literatürün takip edilmesi ve takip edilen kaynakların tercümesi suretiyle var olmaya başlamıştır. Özellikle XIX. yüzyılda modernleşme dönemiyle birlikte Osmanlı Devleti’nin piyasa kurumlarının varlığını kabul etmesi ve mülkiyet hakları bakımından yapılan kurumsal ve hukuki düzenlemeler ile birlikte “iktisat” ilmi ihdas edilmiştir. Bu süreç beraberinde, “hürriyet” kavramı üzerinden “iktisadi hürriyetçiler” ve “millilik” kavramı bağlamında ise “iktisadi milliyetçiler” şeklinde bir kümelenmeyi beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada, Osmanlı’nın son döneminden günümüze iktisadi hürriyetçiliğe katkı verenler ve bu katkılarını serdetmek için yayılma kanalı olan taşıyıcılar ve kullandıkları yöntemler incelenmiştir. Bununla birlikte çalışmanın kapsamı tarihsel müktesebat ile beraber Osmanlı’dan günümüze intikal eden iktisadi geleneğin uluslararası boyutuna da dikkat çekmektedir. Özellikle yeni kurulan bir devletin iktisat eğitiminin dünya ile eşanlı olarak o zamanki imkânlara göre öğretilmesinin önemine değinilmiştir. Etkileme ve yayılma kanalı bakımından, özellikle üniversiteler ve iş dünyası ile yakın temasın sağlanması ve mecmuaların aktif hale gelmesinde ortaya konulan başarılara dikkat çekilmiş ve iktisat öğretiminin metodolojik yönüne “hürriyet savunusunun” katkısı tartışılmıştır. Çalışmanın temel çıktısı “iktisadi hürriyetçilik” fikrinin yayılma kanalları ve taşıyıcılar bakımından döneminin yabancı literatürünü yakından takip ederek, Türkiye pratiğine intikal ettirilebilmesidir.

Anahtar Kelimeler

İktisadi Hürriyetçilik Fikriyatı, Türkiye’de İktisadi Hürriyetçiler, Mehmed Cavid Bey, Ziya Gökalp, Wilhelm Röpke

Destekleyen Kurum

yok

Proje Numarası

yok

Teşekkür

yok

Kaynakça

• Akalın, G. (1996). Türkiye’de devletçilik hareketi ve sosyo-ekonomik maliyeti. Liberal Düşünce Dergisi, 1, 85-92.
• Akalın, G. (2002a). Türkiye’de ekonomi-politik kriz ve piyasa ekonomisine geçiş. Akçağ Yayınları, Ankara.
• Akalın, G. (2002b). Türkiye’de piyasa ekonomisine geçiş süreci ve ekonomik kriz. TİSK Yayınları, Ankara.
• Arslan, M. (2003). Dr. Mahmut Arslan ile Max Weber’den Sabri Ülgener’e “ahlâk ve piyasa” üzerine söyleşi. Piyasa Dergisi, 5, 91-110.
• Arslan, P. (2019).1933-1950 yılları arasında Türkiye’ye gelen alman iktisatçılar: Gerhard Kessler’in Türkiye’de sosyal politikaların gelişimine katkıları. Yüksek Lisans Tezi, Maltepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Buçukcu, Ö. (2020). Muhafazakâr bir millî iktisatçı: Celâl Bayar. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 16(59), 70-94.
• Büyüközkara, E., Karakuş, R. (2022). Fârâbî’ye göre insanın akletmesi ve faal akıl, Beytulhikme Dergisi, 12(1), 47-76. https://doi:10.18491/beytulhikme.1696
• Boettke, P.J., & Candela, R. S. (2020). The applied theory of the Bourgeois Era: A price-theoretic perspective. George Mason University Department of Economics Working Paper No. 20-43.
• Brady, M. E. (2018). Adam Smith was consistent in both the theory of moral sentiments and the Wealth of Nations on the role of the concept of self interest: Das utilitarian economist view is the problem. SSRN Electronic Journal. http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3156013
• Bylund, L. P. (2014). Ronald Coase’s ‘nature of the firm’ and the argument for economic planning. Journal of the History of Economic Thought, 36(3), 305-329.
• Coase, R. H. (1976). Adam Smith’s view of man. The Journal of Law & Economics, 19(3), 529-546.
• Coase, R. H. (1992). Ronald H. Coase – Biographical. 15.03.2024 tarihinde www.nobelprize.org adresinden alınmıştır.
• Çakmak, O. (2001). Ahmed Güner Sayar ve Osmanlı iktisadi düşüncesinin çağdaşlaşması, Liberal Düşünce Dergisi, Kış Sayısı, 140-148.
• Çakmak, O. (2003). Girişimciliğin tarihsel gelişimi. Piyasa Dergisi. Kış(8), 61-77.
• Çakmak, O. (2011). Osmanlıda piyasa zihniyeti ve girişimcilik (Adam Smith yaklaşımına göre bir analiz). Halil İnalcık Armağanı II- Tarih Araştırmaları içinde. Doğu Batı Yayınları, 144-213.
• Çakmak, O. (2023). Terakki, cedit ve din: Müslüman-Türkün devlete teşneliğinin zihniyet analizi. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD). 23(2), 132-155. https://doi.org/10.30627/cuilah.1364012
• Çakmak, O. (2024a). Osmanlı modernleşmesinin müteşebbisler üzerindeki etkisi ve Cumhuriyete devredilen iktisadi miras: Eczacıbaşı Örneği (1903- 1942). Vakanüvis Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi. 9(1), 163-201. https://doi.org/10.24186/vakanuvis.1395964
• Çakmak, O. (2024b). Terakki, cedit ve milliyetçilik: Ziya Gökalp (Milliyetçiliğin iktisadi refah anlayışının zihniyet analizi). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (Ölümünün 100. Yıl Dönümünde Ziya Gökalp’ı Yeniden Anlamak), 182-206. https://doi.org/10.53568/yyusbed.1433029
• Çelikkol, S. (2023). Fârâbî’nin ahlâk felsefesi: en yüksek iyi ve onu gerçekleştirmenin araçları, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 23(1), 65-80. https://doi.10.30627/cuilah.1252967
• Davıes, S., & Ashford, N. (1991). Freedom. A Dictionary of Conservative and Libertarian Thought. Routledge inc, London and New York.
• Dinçaslan, M. (2012). Osmanlı Devleti’nin kapitalistleşme sürecinde farklı iki aydın portresi: Ziya Gökalp ve Mehmed Cavid Bey. Ekonomi Bilimleri Dergisi, 4(2), 79-88.
• Eczacıbaşı, N. F. (1985). Türkiye’de modern iş yönetimi, girişimci, İşletme İktisadı Enstitüsü ve Ord. Prof. Dr. Sarc. Ord. Prof. Dr. Ömer Celal Sarc’a Armağan içinde. İstanbul Üniversitesi Yayınevi.
• Ertem, B. (2009). Türkiye-ABD ilişkilerinde Truman Doktrini ve Marshall Planı. Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12(21), 377-397.
• Ghosal, S. (2023). Moral sentiments and self-interest in Adam Smith: two comments. National Institute Economic Review. Early Online Publication. https://doi:10.1017/nie.2023.27
• Gökalp, Z. (2018a). Türkçülük nedir 2. Yeni Mecmua Yazıları içinde. Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Gökalp, Z. (2018b). Milli meseleler: medeniyetimiz 2. Yeni Mecmua Yazıları içinde. Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Gökalp, Z. (2019). Eser ve zat: Rıza Tevfik’in felsefesi. Genç Kalemler ve Türk Yurdu Yazıları içinde. Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Gökalp, Z. (2021a). Üç cereyan. Türkleşmek, İslâmlaşmak, Muasırlaşmak içinde. Bilge Yayınları, İstanbul.
• Hall, L. (2018a). Self-interest rightly understood. 05.02.2024 tarihinde www.adamsmithworks.org adresinden alınmıştır.
• Hall, L. (2018b). Adam Smith, sympathy, and spontaneous social-moral order. 05.02.2024 tarihinde www.adamsmithworks.org adresinden alınmıştır.
• Helleiner, E. (2002). Economic nationalism as a challenge to economic liberalism? Lessons from the 19th century. International Studies of Quarterly, 46, 307-329. http://www.jstor.org/stable/3096091
• Helleıner, E., & Pickel A. (2005). Economic Nationalism in a Globalizing World. Cornell University Press.
• Helleiner, E. (2021). The diversity of economic nationalism. New Political Economy, 26(2). 229-238. https://doi:10.1080/13563467.2020.18411367
• Helleıner, E. (2023). The Contested World economy: The Deep and Global Roots of International Political Economy. Cambridge University Press.
• Karabulut, A. (2007). Türkiye Cumhuriyeti’nin Birleşmiş Milletler’e Giriş Sürecinin Türk Basınındaki Yansımaları. Yüksek Lisans Tezi. İstanbul Üniversitesi, Atatürk İlkeleri Ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, İstanbul.
• Karaman, A. (1989). Ahlâk-ı Alâî. TDV İslam Ansiklopedisi, 2, 15-16.
• Kopar, M. (2018). ABD’nin Türkiye üzerindeki projeksiyonu: Thornburg Raporu (1949-1950). Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11(61), 306-314. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2018.2921
• Levent, A. (2018). Sabri Ülgener, Keynesyen iktisat ve liberalizm. Muhafazakâr Düşünce Dergisi, 15(54), 143-161. Mehmed Cavid Bey (2001). İktisat İlmi. Liberte Yayınları, Ankara.
• Menger, C. (2009). İktisadın Prensipleri. (Çev. A. Kemal Çelebi). Liberte Yayınları, Ankara.
• Mucuk, İ. (1976). Milletlerin Zenginliğinin 200. Yıldönümü 1776-1976, Adam Smith'in dar anlamda “ekonomik” olmaktan çok “sosyal” bütünleşme teorisinin temel varsayımları üzerine bir not. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 35(1-4), 167-180.
• Neumark, F. (1942). W. RÖPKE: International economic disintegration. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 4(1), 98-104.
• İçtimaiyat Enstitüsü (1955). İktisat Fakültesi İçtimaiyat Enstitüsü Hakkında Kuruluşunun XX. ci Yılı Münasebetiyle Rapor (1934-1954). İstanbul Üniversitesi Neşriyatından No. 623 İktisat Fakültesi No. 79, İktisat ve İçtimaiyat Enstitüsü Neşriyatından No. 22, İstanbul.
• İlkin, S. (1993). Mehmed Câvid Bey. TDV İslam Ansiklopedisi, 7, 175-176.
• Okyar, O. (1948). Mr. Thornburg on the Turkish economy. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 9(4), 268-284.
• Özel, H. (2001). İktisadi analiz tarihine nasıl yaklaşmak gerekir? Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(2), 19-38.
• Öztel, A. (2020). Farabi’nin felsefesinden iktisat felsefesine: İdeal iktisat. Beytulhikme Dergisi, 10(2), 723-745. https://doi:10.18491/beytulhikme.1570
• Rand, A. (2003). Atlas Vazgeçti. (Çev. Belkıs D. Çorakçı). Plato Yayınları, İstanbul.
• Röpke, W. (1935). Fascist economics. Economica. February, 85-100.
• Röpke, W. (1936). Socialism, planning, and the business cycle. Journal of Political Economy, 44(3), 318-338.
• Röpke, W. (1963). Economics of The Free Society. (Trans. P. M. Boarman). Henry Regnery Company.
• Röpke, W. (1967). Çağımızın Buhranı. (Çev. Orhan Tahsin Güden). İstanbul Ticaret Odası Yayınları.
• Sadi, K. (1940). Ziya Gökalp (tarihi materyalizmin muarızı). Çeltut Kollektif Şirketi.
• Saraç, C. (1959). Ahlâk-ı Alâî. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi İslâm İlimleri Enstitüsü Dergisi, 1, 19-28.
• Sayar, G. A. (2000). Osmanlı İktisadi Düşüncesinin Çağdaşlaşması. Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Sayar, G. A. (2002). Ahmed Güner Sayar ile iktisat üzerine söyleşi. Piyasa Dergisi, 2, 49-64.
• Sayar, A. G. (2006a). Sabri Ülgener’in eserlerinin toplu olarak yayınlanması üzerine düşünceler. İktisadî Çözülmenin Ahlâk ve Zihniyet Dünyası içinde. Derin Yayınları, İstanbul.
• Sayar, A. G. (2014). Bir İktisatçının Entelektüel Portresi Sabri F. Ülgener. Eren Yayıncılık, İstanbul.
• Semiz, Y., Toplu, G. (2019). Cumhuriyet döneminde Amerikan emperyalizminin Türkiye'ye girişi: Thornburg Raporu. Toplum Bilimler Dergisi, 27, 455-484. https://orcid.org/0000-0002-9204-8014
• Seyhan, N. (2013). Aristoteles’te ve Fârâbî’de özgür irade. Yüksek Lisans Tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Seyyar, A., Aysoy, M., Köleoğlu, Y., (2022). Almanya’da sosyolojinin doğuşunda ilk (Yahudi) kadın sosyologların yeri ve önemi. HAK-İŞ Uluslararası Emek ve Toplum Dergisi, 11(29), 38-61. https://doi.org/10.31199/hakisderg.1086432
• Shafaeddın, M. (1998). How did developed countries industrialize? The history of trade and ındustrial policy: The cases of great Britain and the USA. UNCTAD Working Paper. UNCTAD/OSG/DP/139, Geneva. https://unctad.org/system/files/official-document/dp_139.en.pdf
• Shafaeddın, M. (2000). What did Frederick List actually say? Some clarifications on the infant industry argument. UNCTAD Working Paper. UNCTAD/OSG/DP/149, Geneva. https://unctad.org/system /files/official-document/dp_149.en.pdf
• Smıth, A. (2020). Ahlaki Duygular Kuramı. (Çev. Derman Kızılay). Pinhan Yayıncılık, II. Baskı, İstanbul. Şenses, O. İ. (2023). Ahlaki Duygular Kuramı üzerine bir değerlendirme: Ahlakın zenginlikle bitmeyen imtihanı. Fiscaoeconomia Dergisi, 7(3), 1977-1989. https://doi:10.25295/fsecon.1262967
• Tatar, Ü. (2020). Akıl ve Bilgi Bağlamında Fârâbî’nin Erdemli Toplumu ve Modern Bilgi Toplumunun Karşılaştırması. Yüksek Lisans Tezi. Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Tosun, K. (1985). Önsöz. Ord. Prof. Dr. Ömer Celal Sarc’a armağan içinde. İstanbul Üniversitesi Yayınevi.
• Tezel, Y. S. (1994). Cumhuriyet döneminin iktisadi tarihi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, III. Baskı, İstanbul.
• Thornburg, M. W. (1949). Türkiye nasıl yükselir. (Çev. Semih Yazıcıoğlu). İstanbul.
• Thornburg, M. W. (1950). Türkiye’nin bugünkü ekonomik durumunun tenkidi. (Çev. Nail Artuner). İstanbul.
• Ülgener, F. S. (2006a). İktisadî çözülmenin ahlâk ve zihniyet dünyası. Derin Yayınları, İstanbul.
• Ülgener, F. S. (2006b). Zihniyet, aydınlar ve İzm’ler. Derin Yayınları, İstanbul.
• Yalçın, A. (1991). İktisadi doktrinler ve sistemler tarihi. Aydoğdu Ofset, Ankara.
• Yardımcı, M. E. ve Genç, Y. S. (2016). Türkiye’de sürgün bir Alman neoliberal: Wilhelm Röpke. AİBÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16(1), 23-34.
• Varlı, A. ve Koraltürk, M. (2010). II. Meşrutiyet’ten erken Cumhuriyet’e milli iktisadın sürekliliği ve İzmir İktisat Kongresi. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, IX(20-21), 127-142.
• Yayla, A. (1999). Takdim. F.A. Hayek Kölelik yolu içinde. Liberte Yayınları, II. Baskı, Ankara.
• Yayla, A. (2003). Fikir hareketleri ve liberal düşünce topluluğu. Liberte Yayınları, Ankara.