Türkiye'de “Sermaye Kapanı”ndaki Köylülerin HES Karşıtı Mücadelesi: Köylülerin Korumaya Çalıştığı Doğa mı?

Yıl 2017, Cilt: 8 Sayı: 21, 57 - 90, 01.05.2018

Mihriban Şengül

Öz

Bu makalede, HES karşıtı
köylü hareketleri hakkında şu iki soruya yanıt aradım: (1) “Köylülerin doğayla
ilişkisel çıkarları ve doğayı sahiplenme ilişkileri ile doğanın korunması
talepleri arasında nasıl bir ilişki vardır?” Bu soruya yanıt ararken köylülüğün
yapısal özelliklerini ve tarihsel kapitalizmin belirlenimi altında yaşamakta
olduğu dönüşümü göz ardı etmeden, köylülerin çıkarlarının ve değer
sistemlerinin en önemli belirleyenlerinden biri olan “doğa ile ilişkileri”nin
yapısını ve bu yapının dönüşümünün dayandığı dinamikleri tanımlamak amacıyla
Lefebvre’in somut mekân, soyut mekân ve sahiplenme kavramlarından
yararlandım.  (2) “HES karşıtı köylü
hareketleri ile sermayenin kırsal alana nüfuzunun artması ve köylülerin
“sermaye kapanı” içine sıkışması arasında nasıl bir ilişki vardır?” Köylüler,
sermayenin yarattığı metalaşma baskısı karşısında kendi emeği ve toprak (doğa)
üzerindeki sömürü oranını artırarak, yeni gelir kaynakları arayarak ya da yaşam
standartlarını düşürerek direnmeye çalışır. Bu süreçte meta dışı alana çekilme
olanağının bulunması önemlidir. Bu anlamda doğanın, özellikle de müşterek doğa
varlıklarının sunduğu olanaklar kritik önemdedir.  İşte bu noktada, köylülerin piyasanın
metalaşma baskısına karşı direnme mücadelesi ile bu meta dışı alanı (mülkiyete
konu olmamış doğayı) koruma mücadelesi arasındaki ilişkiyi ise Lefebvre’in
sahiplenme kavramının yanı sıra Bernstein’ın yeniden üretim sıkışması tezi ve
yine bu tezi destekleyen Özuğurlu’nun “köylülüğe sermaye kapanı” tezinden
yararlanarak açıklamaya çalıştım. Türkiye’de köylülüğün tarihsel olarak
belirlenen yapısal özelliklerini ve kırdan kente göç sürecinin köye yönelik
dönüşümsel etkilerinden kaynaklanan özgün koşulları teorik bağlama dahil
ettim. 

 

Bu makale, bir saha
araştırmasına dayanmamaktadır. Fakat yukarıdaki sorulara teorik kaynakların
yanı sıra Türkiye’de köylü ile doğa ilişkisi ve HES karşıtı köylü hareketleri
konusunda daha önce yapılmış saha araştırmasına dayalı çalışmaların
bulgularından yararlanarak yanıt bulmaya çalıştım.  

Anahtar Kelimeler

Doğa, Köylüler, Soyut mekân, Somut mekân, Sahiplenme, Basit yeniden üretim sıkışması, Sermaye kapanı, HES

The Anti-Hepp (Hydroelectric Power Plant) Struggle of Peasants in "Capital Trap" in Turkey: Is the Nature they are Trying to Protect?

Öz

In this article, I have
tried to seek answer to these two questions about the anti-HEPP struggles of
peasants: (1) “What is the type of relationship between peasants' relational
interests with nature and the relationship of appropriating nature and the demands
of protection of nature?” The structural properties of peasantry and conversion
of peasantry under historical capitalism should not be ignored. Thus, I
referred to concrete space, abstract space, and appropriation from Lefebvre for
describing the structure of relationship between nature of peasants and the
dynamics of conversion of this structure. (2) “What is the type of relationship
between anti-HEPP peasantry movements and increasing penetration of capital on
rural area, and peasants’ squeezing in capital trap?” Peasants strive to resist
commoditization pressure of capital by increasing the rate of exploitation on
their own labour and land (nature), looking for new sources of income and
decreasing their life standards. In this process, it is important to find an
opportunity for withdrawing from commoditized area. In this sense, the
opportunities provided by nature and especially natural commons have critical
importance. At this point here, I tried to explain relationships between the
struggle of the peasants’ resistance against the commodification pressure of
the market and the struggle of protecting non-commoditized area (not been
subjected for property) by referring Lefebvre’s expression appropriation,
Bernstein’s reproduction squeeze and Özuğurlu’s “capital trap to small
peasantry” theories. I also included in theoretical context the historically
determined structural characteristics of the peasantry and the distinctive
conditions caused by the transformational influences of the rural-urban
migration process in Turkey.

 

This article is not based
on a field research. I tried to seek answers to the questions above by taking
advantage of the previous precedents based on field researches about peasants
and nature relationship in Turkey and anti-HEPP peasant movements in addition
to theoretical resources.  

Anahtar Kelimeler

Nature, Peasants, Concrete space, Abstract space, Appropriation, The simple reproduction squeeze, Capital trap, HEPP

Kaynakça

• Acara, E. (2014). Ergene nehri kirliliği ve kenar mahalle ekolojileri, Funda Şenol Cantek (der). Kenarın Kitabı “Ara”da Kalmak Çeperde Yaşamak, içinde (ss. 187-218), İstanbul: İletişim Yayınları,
• Adaman, F., Akbulut B., Arsel, M. (2016). Türkiye’de kalkınmacılığı yeniden okumak: HES’ler ve dönüşen devlet-toplum-doğa ilişkileri, Aksu, C, Erensü, S, Evren, E. (der.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler, içinde (ss. 291-312), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akbaş, M, Bozok, M. Bozok, N. (2016). Bizim dereyi kim çaldı?’: Doğu Karadeniz’de yaşlı kadınlar ve yaşlı erkeklerin doğa anlatıları, Aksu, C, Erensü, S, Evren, E. (der.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler, içinde (ss. 247-268), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Aksu, C. (2016), Derelerin özgürlüğünden yaşamın özgürleştirilmesine: HES karşıtı kitle hareketlerinin politik ufku üzerine bir deneme, Aksu, C, Erensü, S, Evren, E. (der.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler, içinde (ss. 395-419), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Akşit, B. (1988), Kırsal dönüşüm ve köy araştırmaları (1960-1980), Şevket Pamuk, Zafer Toprak (der.), Türkiye’de tarımsal yapılar (1923-2000), içinde (ss. 179-195), İstanbul: Yurt Yayınları.
• Alp, A. (2016, 17 Ağustos), Belediyeler artık daha “çevre”ci, http://www.hurriyet.com.tr/belediyeler-artik-daha-cevreci-40198464, Erişim Tarihi: 3.2.2017.
• Avcı, D., Adaman, F., Özkaynak, B. (2010), Ekolojik paylaşıma dayalı ihtilaflarda destek ve direniş söylemleri: Kaz dağı örneği, Toplum ve Bilim, 119, 141-159.
• Aydın, Z. (2001), Yapısal uyum politikaları ve kırsal alanda beka stratejilerinin özelleştirilmesi: Söke’nin Tuzburgazı ve Sivrihisar’ın Kınık köyleri örneği, Toplum ve Bilim, 88, 11-31.
• Aydın, Z. (2005), The state, civil society, and environmentalism, Adaman, F., Arsel, M. (ed.), Environmentalism in Turkey, between democracy and development, in (pp. 53-69), Burlington: Ashgate Publishing.
• Aydın, Z. (2010), Neo-liberal transformation of Turkish agriculture, Journal of Agrarian Change, 10 (2), 149–187. Aysu, A. (2014), Osmanlı'dan günümüze köylü mücadeleleri, Abdullah Aysu, M. Serdar Kayaoğlu (der.), Köylülükten sonra tarım- osmanlı'dan günümüze köylünün ilgası ve şirketleşme, içinde (ss. 613-670), Ankara: Epos Yayınları.
• Balzac, H. de (1998), Köylüler, çev. Zaven Biberyan, İstanbul: Oda Yayınları, 4. Basım.
• Baykan, B.G. (2013), Türkiye’nin çevrecileri kimler?, Perspectives, 4, 8-11.
• Berger, J. (2016), Köylü deneyimi ve modern dünya, Salman, Y. Sökmen, M.G. (haz. ve çev.), O ana adanmış, içinde (ss. 151-158), İstanbul: Metis Yayınları.
• Bernstein, H. (1977), Notes on capital and peasantry, Review of African Political Economy, 10, 60-73.
• Bernstein, H. (1981), Concepts fort the analysis of contemporary peasantries, rosemary E. Galli (ed.), The political economy of rural development: Peasant, ınternational capital and the state, in (pp. 3-24), New York: State University of New York.
• Bernstein, H. (2003), Farewells to the peasantry, Transformation, 52, 1-19.
• Bury, J. (2008), Transnational corporations and livelihood transformations in the peruvian andes: An actor-oriented political ecology, Human Organization, 67(3), 307-321.
• Castells, M. (2013), Kimliğin gücü (enformasyon çağı: Ekonomi, toplum ve kültür, İkinci Cilt), çev. Ebru Kılıç, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2. Basım.
• Çoban, A. (2004), Community-based ecological resistance: The Bergama movement in Turkey, Environmental Politics, 13(2), 438-460.
• Çoban, A., Özlüer, F., Erensü, S. (2015), Türkiye’de doğanın neoliberalleştirilmesi ve bu sürece karşı mücadeleler, Çoban, A. (ed.), Yerel yönetim kent ve ekoloji Can Hamamcı’ya armağan, içinde (ss. 399-456), Ankara: İmge Kitabevi.
• Dobson, A. (2007), Green political thought, New York: Routledge, 4. Edition.
• Duru, B. (1995), Çevre bilincinin gelişim sürecinde Türkiye'de gönüllü çevre kuruluşları, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• Ecevit, C. M,, Karkıner, N., Büke, A. (2009), Köy sosyolojisinin daraltılmış kapsamından, tarım-gıda-köylülük ilişkilerine yönelik bazı değerlendirmeler, Mülkiye, 33(262), 41-61.
• Eren, Z. C., Büke, A. (2016), “Sen aklini mu yedun çocuk?” Neoliberalizm, değersizleşme ve HES karşıtı hareketler: Fındıklı direnişi örneği, Aksu, C., Erensü, S., Evren, E. (der.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler, içinde (ss. 313-337), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Erensü, S. (2016), Ölçüyü doğru koymanın hukuku: Avukat yakup okumuşoğlu ile söyleşi, Aksu, C., Erensü, S., Evren, E. (der.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler, içinde (ss. 433-450), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Fleury, L.C., Almedia, J. (2013), The construction of the bela monte hydroelectric power plant: Environmental conflict and development dilemma, Ambiente&Sociedade, 16(4).
• Foster, J.B. (2001), Marx’ın ekolojisi, çev. Ercüment Özkaya, Ankara: Epos Yayınları.
• Güneş, F. (2010), Köylülerin çölleşmeye ilişkin, bilgi, tutum ve davranışları: Konya/Karapınar ile Eskişehir/Keskin örneği, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1), 131-154.
• Hamsici, M. (2011), Dereler isyanda, Ankara: NotaBene Yayınları, 2. Basım.
• Hobsbawm, E. (2007), Kısa 20. yüzyıl 1914-1991 aşırılıklar çağı, çev. Yavuz Alogan, İstanbul: Everest Yayınları, 3. Basım.
• Işıl, Ö., Aslan, A. (2014), Kadınlığın su hâli: HES direnişindeki karadenizli kadın temsilleri üzerine bir deneme, Erensü, S. vd. (der) (2016), İsyanın ve umudun dip dalgası, içinde (ss.120-131), İstanbul: Tekin Yayınevi.
• İşlar, M. (2012), Struggles for recognition: privatisation of water use rights of Turkish river, Local Environment, 17(3), 317-329.
• Inglehart, Ronald (1981), Post-materialism in an environment of ınsecurity, The American Political Science Review, 75(4), 880-900.
• Kalkınma Atölyesi (2015), Yaşlanma ve kırsal yaşlılık mevcut durum raporu, haz. Hayriye Öztürk, Ankara, http://www.kalkinmaatolyesi.org/v2/wp-content/uploads/2015/03/YASLILIK-VE-KIRSAL-YASLANMA.pdf, Erişim Tarihi: 5.2.2017.
• Karadeniz, V., Akpınar, E., Başıbüyük, A. (2011), Nehir tipi hidroelektrik santraller ve çevresel etkileri (Reşadiye Hidroelektrik Santralleri Örneği), Doğu Coğrafyası Dergisi, 16(26), 95-114.
• Kartal, K. (1992), Ekonomik ve sosyal yönleriyle Türkiye’de kentlileşme, Ankara: Adım Yayıncılık, 2. Basım.
• Kaya, Alp Yücel (2016), Sermaye-emek kutuplaşmasının yeniden üretimi: Acele kamulaştırma kararlarında HES’ler, Aksu, C., Erensü, S., Evren, E. (der.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler, içinde (ss. 65-92), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kemal, Y. (1954), Yanan ormanlarda elli gün, Denizler kurudu (Bu diyar baştanbaşa-2), (1991), içinde (ss. 5-79), İstanbul: Toros Yayınları.
• Kemal, Y. (1960), Neden geliyorlar, Bir bulut kaynıyor (Bu diyar baştanbaşa-4), (1990), içinde (ss. 37-72), İstanbul: Toros Yayınları.
• Keyder, Ç. (1988), Türk tarımında küçük meta üretiminin yerleşmesi (1946-1960), Pamuk, Ş., Toprak, Z. (der.), Türkiye’de tarımsal yapılar (1923-2000), içinde (ss. 163-173), İstanbul: Yurt Yayınları.
• Keyder, Ç., Yenal, Z. (2004), Kalkınmacılık sonrası dönemde Türkiye’de kırsal dönüşüm eğilimleri ve sosyal politikalar, Köse, A.H. vd. (der.), Küresel düzen: Birikim, devlet ve sınıflar, içinde (ss. 357-382), Ankara: İletişim Yayınları, 3. Basım.
• Klein, N. (2015), This changes everything, Penguin Books.
• Koç, Y. (2014), Türkiye'de kırsal kesimde mülksüzleşme (Osmanlı'dan günümüze), Aysu, A., Kayaoğlu, M. S. (der.), Köylülükten sonra tarım- Osmanlı'dan günümüze köylünün ilgası ve şirketleşme, içinde (ss. 125-194), Ankara: Epos Yayınları.
• Lefebvre, H. (2013), Kentsel devrim, çev. Selim Sezer, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Lefebvre, H. (2014), Mekânın üretimi, çev. Işık Ergüden, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Martinez-Alier, J. (2002), The environmentalism of the poor a study of ecological conflicts and valuation, Edward Elgar Publishing.
• Martinez-Alier, j. (2014), The environmentalism of the poor, Geoforum, 54, 239-241.
• Obi, C. (1999), Globalization and environmental conflict in Africa, African Journal of Political Science, 4(1), 40-62.
• Oğuz, S.P. (2016), Trabzon solaklı vadisi: Ogene halklarının HES’lere karşı mücadelesi, Aksu, C., Erensü, S., Evren, E. (der.), Sudan sebepler Türkiye’de neoliberal su-enerji politikaları ve direnişler, içinde (ss. 199-222), İstanbul: İletişim Yayınları.
• Özberk, N. (2016), Doğa iktidar direniş: Ahmetler, Güçlüköy ve Gençler köyleri örneğinde su hakkı mücadelelerinin ekoloji politiği üzerine bir inceleme, Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
• Özgür, Ö. (1997), Bitmeyen kavga gökova, Bodrum: Bodrumlu Gönüllüler Derneği.
• Özgür, T. (2001), Türkiye tarımında kapitalist dönüşüm tartışmalarına katkı, Gazi Üniversitesi İİBF Dergisi, 3 (3), 41-60.
• Özuğurlu, M. (2013), Küçük köylülüğe sermaye kapanı, Ankara: NotaBene Yayınları, 3. Basım.
• Pepper, D. (1984), The roots of modern environmentalism, London: Routledge Kegan & Paul.
• Routledge, P. (2003), Voices of the dammed: Discursive resistance amidst erasure in the narmada valley, India, Political Geography, 22 (3), 243–270.
• Smith, N. (2010), Uneven development nature, capital and the production of space, London: Verso, Third Edition.
• Swyngedouw, E. (2005), Dispossessing H2O: The contested terrain of water privatization, Capitalism Nature Socialism, 16(1), 81-98.
• Şen, C. (2010, 4 Eylül), Köylüler, çevrecilere tepki gösterdi, http://www.haberler.com/izmir-koyluler-cevrecilere-tepki-gosterdi-2222866-haberi/, Erişim Tarihi: 27.12.2016.
• Şenyapılı, T. (1978), Bütünleşmemiş kentli nüfus sorunu, Ankara: ODTÜ Mimarlık Fakültesi Yayını.
• Turhan, E., Çağatay, H., Keçeci, A. (2015), Hidroelektrik santrallerin (HES) çevresel ve sosyal etkileri: Alakır vadisi örneği, 4. su yapıları sempozyumu, içinde (ss. 67-76), Antalya: TMMOB İnşaat Mühendisleri Odası.
• Urkidi, l. (2010), A glocal environmental movement against gold mining: Pascua-lama in chile, Ecological Economics, 70, 219-227.
• Walter, R., Martin, P. (2016), Trade in “dirty air”: Carbon crime and the politics of pollution, White, R., Kluin, M. (ed.), Environmental crime and ıts victims: perspectives within green criminology, Toine Spapens, New York: Routledge.
• Weeber, S. (2016), Nodes of resistance to green grabbing: A political ecology, Environmental and Social Psychology, 1(2), 116-129.
• Yavuz, Ş., Şendeniz, Ö. (2013), HES direnişlerinde kadınların deneyimleri: Fındıklı örneği, Fe Dergi, 5(1), 43-48.
• Yenal, N. Z. (2001), Türkiye’de tarım ve gıda üretiminin yeniden yapılanması ve uluslararasılaşması, Toplum ve Bilim, 88, 32-54.