Mediko-Sosyal Katmanlarıyla Kirazlıyayla (Uludağ) Sanatoryumu

Yıl 2024, Cilt: 16 Sayı: 44, 1068 - 1107, 31.07.2024

Deniz Avcı

https://doi.org/10.31198/idealkent.1455335

Öz

Bu çalışma, Bursa’nın Uludağ mevkiinde bulunan ve mimarlar Leman Tomsu ve Emin Onat’ın kariyerlerinde önemli bir mimari ürün olan Kirazlıyayla (Uludağ) Sanatoryumunu incelemektedir. 20. yüzyıl ortası Türkiye’si hakkında sergilemekte olduğu mediko-sosyal ve kültürel katmanlar dört ana başlık altında değerlendirilmiştir. Veremin politik bir söylem ve Cumhuriyet sağlık propagandası olması; “ayrıcalıklı sağlık” yaklaşımının toplumsal yankıları olarak Bursa Verem Savaş Derneğinin sanatoryum hakkındaki görüşleri ve kurumsal yansımaları olarak “ayrıcalıklı oda”; 20. yüzyıl ortası Türkiye’sinde kadın mimarın rolü ve kültürel miras olarak değerlendirildiğinde günümüzdeki yeni işlevi tartışılmıştır. Sağlık propagandasında önemli bir rol oynasa bile Bursa’nın veremle savaşında etkili olmadığı, ücretli sağlık hizmetinin – her ne kadar bu farklılık odaların dekoruna indirgense bile – ayrıcalıklı bir hizmeti ve sağlıkta sınıf ayrımını gösterdiği ve projenin kadın mimarı Tomsu’ya projenin diğer eş mimarına verilen hak ettiği kredinin verilmediği tespit edilmiştir. Dahası, günümüzde kompleksin koruma ve yeniden işlevlendirme sonucundaki güncel işlevi, tarihsel ve mediko-sosyal bağlamıyla değerlendirildiğinde, kültürel mirasımız olan bu örneğin – benzerleri gibi – riskte olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

sanatoryum, verem, sağlık mimarisi, Bursa, 20. yüzyıl ortası Türkiye

Medico-Social Layers of the Kirazlıyayla (Uludağ) Sanatorium

Öz

This research focused on Kirazlıyayla (Uludağ) Sanatorium located in the Uludağ region of Bursa, a significant architectural achievement in the careers of architects Leman Tomsu and Emin Onat. The article explored the medical and social aspects of the sanatorium in mid-20th century Turkey under four main layers. These layers encompassed the role of tuberculosis as a political discourse and republican health propaganda; the perspectives of the Bursa Tuberculosis Association as social reflections, and “privileged patient room” as institutional reflections of privileged healthcare service; the significance given to women architects in mid-20th century Turkey; and lastly the impact of the current adaptive reuse of the complex upon its identity as a cultural heritage. The findings demonstrated that despite its significant role in promoting public health during the republican era, did not effectively contribute to Bursa’s efforts to combat tuberculosis. The provision of “paid” healthcare services, although reduced to the “rooms’ decoration,” revealed the presence of a privileged healthcare system. Furthermore, the contributions of the women architect, Leman Tomsu, were not adequately recognized in comparison to her partner. Moreover, considering conservation with historical and medico-social context, the current use of the building has demonstrated that this example is another heritage at risk.

Anahtar Kelimeler

Sanatorium, tuberculosis, healthcare architecture, Bursa

Kaynakça

• Acanerler, A. (2021, Haziran 9). Ankara’da gecikmeli açılan CSO binasının ardından: “Cumhuriyet dönemi mirasının korunması için daha fazla farkındalık lazım”. Geliş tarihi 20 Mayıs 2024, gönderen Susma 24—Sansüre ve otosansüre karşı platform website: https://susma24.com/ankarada-gecikmeli-acilan-cso-binasinin-ardindan-cumhuriyet-donemi-mirasinin-korunmasi-icin-daha-fazla-farkindalik-lazim/
• Adams, A., Schwartzman, K. (2005). Pneumothorax then and now. Space and Culture, 8(4), 435-448. https://doi.org/10.1177/1206331205280158
• Anon. (1935, Temmuz 4). Yamanlar kampı yarın herkese açılıyor. Anadolu, s. 3.
• Anon. (1938). Kadıköy halkevi proje müsabakası. Arkitekt, 86, 43-56.
• Anon. (1943a). Haberler (Ankara telefon santral müsabakası). Arkitekt, 143-144, 285-286.
• Anon. (1943b). Haberler (Zonguldak şehir oteli müsabakası neticesi). Arkitekt, 141-142, 237.
• Anon. (1944). İnşaatı sona eren süleyman çakır paviyonu. Yaşamak Yolu, 116-117, 1.
• Anon. (1945a). Devlet demiryolları umum müdürlüğünün Erzurum işletme toplantı binaları ve memur evleri mahallesi müsabakası. Arkitekt, 161-162, 100-106, 121.
• Anon. (1945b, Haziran 18). Uludağ’da bir sanatoryum açılacak. Ulus, s. 4.
• Anon. (1945c, Haziran 22). Uludağ’da 100 yataklı sanatoryom inşasına başlandı. Ulus, s. 4.
• Anon. (1945d, Haziran 30). Uludağda yüz yataklı sanatoryum inşasına başlandı. Tanin, 7.
• Anon. (1947a). Eskişehir garı proje müsabakası. Arkitekt, 181-182, 18-20.
• Anon. (1947b). İstanbul adalet sarayı proje müsabakası jüri raporu. Arkitekt, 185-186, 104-114.
• Anon. (1947c, Ekim 5). Kirazlıyayla sanatoryumu. Ulus, s. 8.
• Anon. (1948, Aralık 10). Sanatoryum yerine paviyon. Akşam, s. 3.
• Anon. (1949a). İzmit belediye ve otel binası proje müsabakası jüri raporu. Arkitekt, 207-208, 56-60.
• Anon. (1949b). Uludağ verem sanatoryumu iç hizmet ve vazifeler talimatnamesi [Talimatname].
• Anon. (1949c, Ağustos 4). Uludağ sanatoryumu inşaatı sona erdi. Ulus, s. 3.
• Anon. (1949d, Ekim 28). Bursa'da verem hastahanesi 29 ekimde açılacak. Son Posta, s. 6.
• Anon. (1949e, Ekim 31). Memleket iki verem hastahanesi daha kazandı. Son Posta, s. 6.
• Anon. (1950a). Bibliyografya. Arkitekt, 221-222, 137-138.
• Anon. (1950b). Uludağ verem sanatoryumu TAO 1949-1950 senesi yönetim kurulu ve denetçiler raporu ile bilanço ve kar zarar hesapları (Sy 490-1-0-0_1463_2_2). Bursa: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Cumhuriyet Arşivi.
• Anon. (1951a). Bursa verem savaş derneği 1950 yılı çalışma raporu. Yaşamak Yolu, 182.
• Anon. (1951b). Sanatoryum proje müsabakası. Mimarlık, 3-4, 1-13.
• Anon. (1953). Bursa verem savaş derneği 1952 yılı çalışma raporu. Yaşamak Yolu, 202.
• Anon. (1954, Ekim). Kirazlıyayla sanatoryumu. Resimli Hayat, 3(30), 22-23.
• Anon. (1960). Haberler. Arkitekt, 299, 92-93.
• Anon. (1961). Ord. Prof. Dr. H.C. mimar Emin Onat (1908-1961). Arkitekt, 304, 122.
• Anon. (2023, Ekim 5). Akademisyenlerden BTSO’ya teşekkür. Geliş tarihi 01 Aralık 2023, gönderen Bursa Bakış website: https://www.bursabakis.com/akademisyenlerden-btsoya-tesekkur-293621h.htm#google_vignette
• Atalay, M. Y. (2022, Ocak 27). Uludağ’da saklanan eser Kirazlıyayla sanatoryumu. Geliş tarihi 25 Kasım 2023, gönderen Gzt – Arkitekt website: https://www.gzt.com/arkitekt/uludagda-saklanan-eser-kirazliyayla-sanatoryumu-3602170
• Avcı, D., Değirmencioğlu, C. (2023). Between medicine and architecture in mid-century Turkey Ankara’s Atatürk (Keçiören) sanatorium. Ankara: Koç Üniversitesi Vehbi Koç Ankara Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi [Araştırma Projesi; VEKAM Ankara Araştırmaları Ödülü]
• Avcı, D., Değirmencioğlu, C. (2024). 100. Yılda Istanbul sanatoryumlarına yeniden bakmak yapı tipleri ve veremden sonraki yaşamları. İ. Akpınar ve Ş. Hoşkara (Ed.), Cumhuriyet’in 100. yılında mimarlık içinde (ss. 336-370). Ankara: İdealkent Yay.
• Avcı, D., Değirmencioğlu, C., Kepez, O. (2022). Architecture of convalescence mapping the sanatorium heritage of Turkey. Ankara: Mimarlar Derneği 1927. [Araştırma Projesi; Modern Mimarlık Araştırma Ödülü]
• Avci-Hosanli, D. (2021). The portrayal of care in Yeşilçam Heybeliada Süreyyapaşa and Kirazlıyayla sanatorium buildings. 14th 4T International Design and Design History Symposium “Who Cares”. Izmir: Izmir Institute of Technology. Yayınlanmamış bildiri.
• Avci-Hosanli, D. (2023). Beyond decay nostalgia and loss in Turkey’s abandoned twentieth-century sanatoria. AMPS proceeding series 35.3, 3, 677-691. Prague, Czechia.
• Avci-Hosanli, D., Degirmencioglu, C. (2024). From “prototype” to “model” architectural and spatial development of block a (1924–1945) of Istanbul’s Heybeliada sanatorium. Frontiers of Architectural Research, 13(1), 1-20. https://doi.org/10.1016/j.foar.2023.09.006
• Birer Kurultay Mimarlık. (t.y.). Uludağ Kirazlıyayla sanatoryumu projesi. Geliş tarihi 01 Aralık 2021, gönderen https://www.bkmim.com/
• Campbell, M. (2005). What tuberculosis did for modernism the influence of a curative environment on modernist design and architecture. Medical History, 49(4), 463-488. https://doi.org/10.1017/S0025727300009169
• Campbell, M. (2012). Strange bedfellows modernism and tuberculosis. G. Borasi ve M. Zardini (Ed.), Imperfect health: the medicalization of architecture içinde (ss. 132-151). Zurich: Lars Müller Publishers.
• Cengizkan, N. M., Cengizkan, A. (2023, Aralık 5). Cumhuriyet kadınları sahneye çıkıyor!. Geliş tarihi 10 Ocak 2024, gönderen Biozet website: https://bi-ozet.com/2023/11/24/cumhuriyet-kadinlari-sahneye-cikiyor-sergisi-goethe-institut-ankarada/
• Colomina, B. (2019). X-Ray architecture. Zurich: Lars Müller Publishers.
• Colomina, B., Wigley, M. (2020). The bacterial clients of modern architecture. Cure and Care, (62), 6-17. https://doi.org/10.52200/62.A.YSGG9KKU
• Daniel, T. M. (2011). Hermann brehmer and the origins of tuberculosis sanatoria. The International Journal of Tuberculosis and Lung Disease, 15(2), 161-162.
• Degirmencioglu, C. (2022). Serving the nation on a recliner public sanatoria of early republican istanbul. Universidad de Navarra (der.) 13th international congress the history of modern spanish architecture for health, resting and well-being (1914-1975) içinde (ss. 235-242). Pamplona, Spain.
• Degirmencioglu, C., Avci Hosanli, D. (2023). Transient yet settled the rooms for tuberculosis patients in turkish sanatoria. Res Mobilis, 12(16), 58-83. https://doi.org/10.17811/rm.13.16.2023.58-83
• Docomomo international. (t.y.). Geliş tarihi 27 Temmuz 2023, gönderen https://docomomo.com/
• Giedion, S. (1929). Befreites wohnen licht luft oeffnung (Reprint: 2019, Lars Müller Publishers). Zurich: Orell Füssli.
• Giedion, S. (2009). Space, time and architecture the growth of a new tradition (5th edition). Cambridge: Harvard University Press.
• Gorlier, F. (Mimar). (1953). Bir sanatoryum. Arkitekt, 263-266, 193-195.
• Gökçe, T. İ. (Dr. ). (1948). Verem bilgisi-2. Yaşamak Yolu, (141), 4.
• Gökçe, T. İ. (Dr. ). (1949). Verem bilgisi-9 verem tedavisinde yeni ilâçlar streptomicyne – pas (aminacyl). Yaşamak Yolu, (151), 8-9.
• Gökçe, T. İ. (Dr. ). (1950). Streptomaycin. Yaşamak Yolu, (170), 2-3.
• Grandvoinnet, P. (2020). Sanatoriums in europe build heritage and transformation strategies. docomomo journal, (62), 45-51.
• Güngör, Z. A. (2017). Kirazlıyayla verem sanatoryumu. Docomomo Türkiye Çalışma Grubu (Der.). Docomomo türkiye mimarlığında modernizmin yerel açılımları XIII özet kitabı içinde (ss. 151-152), Docomomo Türkiye Yay., 11.07.2024 tarihinde http://www.docomomo-tr.org/etkinlikler/poster-sunuslari/turkiye-mimarliginda-modernizmin-yerel-acilimlari-xiii-2017-balikesir adresinden erişildi.
• Hasirci, D., Tuna-Ultav, Z., Ornekoglu-Selcuk, M., Avci-Hosanli, D. (2024). Modern interior architects in turkey a focus on women. A. Tostoes, B. Coutinho, D. Hasirci, M. Peixoto, Z. Ferreira (der.). Docomomo portugal and docomomo ISC/ID international conference: modernist women interior designers and artists: to deepen the reading of the different expressions of female creativity. Lisbon: The Calouste Gulbenkian Foundation. (Yayınlanmamış bildiri)
• Hays, J. N. (2009). The burdens of disease epidemics and human response in western history (2nd edition). New Brunswick: Rutgers University Press.
• Hobday, R. A. (1997). Sunlight therapy and solar architecture. Medical History, 41(4), 455-472. https://doi.org/10.1017/s0025727300063043
• İlikan Rasimoğlu, C. G. (2018). “Verem iyi olur bir hastalıktır” cumhuriyetin ilk yıllarında verem mücadelesi ve siyaset. Toplumsal Tarih, (296), 86-96.
• Kantarcıoğlu Güngör, Z. A. (2019). Bir cumhuriyet yapısını koruma ve değerlendirme Kirazlıyayla verem sanatoryumu. Dosya Modern Mimarlık Mirası, 43, 60-65.
• Karataş, Z. (2020). Leman Tomsu Türk kadınının gücü. Geliş tarihi 15 Şubat 2024, gönderen https://archi101.com/mimarlar/leman-tomsu/
• Overy, P. (2007). Light, air & openness modern architecture between the wars. New York: Thames & Hudson.
• Özkul, C., Kırbaş, A. (2015). Bursa Uludağ Kirazlıyayla sanatoryumu. Docomomo Türkiye (Der.) Docomomo Türkiye mimarlığında modernizmin yerel açılımları XI bolu içinde (ss. 119-120). Docomomo Türkiye Yay., 11.07.2024 tarihinde http://www.docomomo-tr.org/etkinlikler/poster-sunuslari/turkiye-mimarliginda-modernizmin-yerel-acilimlari-xi-2015-bolu adresinden erişildi.
• Pollock, G. (2000). Excerpts from “modernity and the spaces of femininity”. J. Rendell, B. Penner, I. Borden (Ed.), Gender space architecture an interdisciplinary introduction içinde (ss. 154-167). London and New York: Routledge.
• Rendell, J. (2000). Introduction “gender, space, architecture”. J. Rendell, B. Penner, I. Borden (Ed.), Gender space architecture an interdisciplinary introduction içinde (ss. 225-239). London and New York: Routledge.
• Rendell, J., Penner, B., Borden, I. (Ed.). (2000). Gender space architecture an interdisciplinary introduction. London and New York: Routledge.
• Scott Brown, D. (2000). “Room at the top? sexism and the star system in architecture”. J. Rendell, B. Penner, I. Borden (Ed.), Gender space architecture an interdisciplinary introduction içinde (ss. 258-365). London and New York: Routledge.
• Sözüneri Mimarlık. (2021). BTSO Uludağ Kirazlıyayla sanatoryumu. Geliş tarihi 01 Aralık 3023, gönderen https://www.sozuneri.com/projects-item/btso-uludag-kirazliyayla-sanatoryumu/
• Tanyeli, U. (2007). Mimarlığın aktörleri Türkiye 1900-2000. İstanbul: Garanti Galeri.
• Theodore, D. (2016). The decline of the hospital as a healing machine. S. Schrank, D. Ekici (Ed.), Healing spaces, modern architecture, and the body içinde (ss. 186-202). London: Routledge. https://doi.org/10.4324/9781315586298-21
• Tomsu, L. (1938). Şehremini halkevi projesi izah notu. Arkitekt, 93, 253-256.
• Tomsu, L. (1941). Poliklinik binası (Cerrahpaşa). Arkitekt, 123-124(03-04), 49-50.
• Tomsu, L., Belen, M. (1936). Gerede halkevi projesi. Arkitekt, 72, 330-332.
• Tomsu, L., Belen, M. (1937). Kayseri halkevi binası projesi. Arkitekt, 76, 107-109.
• Topp, L. (1997). An architecture for modern nerves josef hoffmann’s purkersdorf sanatorium. Journal of the Society of Architectural Historians, 56(4), 414-437. https://doi.org/10.2307/991312
• Topuz, H. (1954, Mayıs 18). Uludağ sanatoryumunda verem nasıl tedavi ediliyor? Akşam, s. 3.
• Tuğluoğlu, F. (2008). Cumhuriyetin ilk döneminde verem mücadelesi ve propaganda faaliyetleri. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, (13-14), 1-26.
• Türkün Dostoğlu, N., Erdoğdu Erkarslan, Ö. (2013). Leman Cevat Tomsu Türk mimarlığında bir öncü (1913-1988). Ankara: TMMOB Mimarlar Odası.
• Üster, N. (Dr.). (1951). Ulusal verem savaşı derneği—Bursa'da tüberküloz. Yaşamak Yolu, 181.
• Üster, N. (Dr.). (1957). Bursa'da verem savaşı. Yaşamak Yolu, 255.
• Üster, N. (Dr.). (1958). Bursa'da verem savaşı—verem tedavi müesseseleri. Yaşamak Yolu, 256.
• Venturi, R., Scott Brown, D., Izenour, S. (1993). Las Vegas’ın öğrettikleri. (S. Merzi Özaloğlu, Çev.). Ankara: Şevki Vanlı Mimarlık Vakfı Yay.
• Wagner, O. (1988). Modern architecture a guidebook for his students to this field of art. (W. Herrmann, Çev.). Santa Monica, CA: The Getty Center for the History of Art and the Humanities.
• Wainwright, O. (2018, Ekim 16). Snubbed cheated erased the scandal of architecture’s invisible women. Geliş tarihi 20 Mayıs 2024, gönderen The Guardian website: https://www.theguardian.com/artanddesign/2018/oct/16/the-scandal-of-architecture-invisible-women-denise-scott-brown
• Women in Architecture. (2024). Architecture and emancipation in the Czech Republic after 1945. Geliş tarihi 11 Ocak 2024, gönderen https://zenyvarchitekture.cz/homepage-en/
• Yıldırım, N., Gürgan, M. (2012). Türk göğüs hastalıkları tarihi. (M. Metintaş, Ed.), İstanbul: Türk Toraks Derneği, Aves Yayıncılık.
• Yücer, F. (1937, Ocak 13). Verem savaşında dispanser, sanatoryom, propaganda. Tan, s. 5.