İSTİHSÂNIN GERÇEK MAHİYETİ-1 -KİTÂB KAPSAMINDA AKILLA BİRLİKTE

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 25 - 60, 10.12.2020

Yıldıray Sipahi

Öz

Fıkıh usulünün aşılamayacak şekilde bir yazımının olması bizi sürekli geriye
götürmektedir. Bu durum bizi, fıkıh usulünün baştan beri hukuk üretmeyen ve
sürekli geriye doğru inşâ edilerek yapılan bir izâh çabası olduğu düşüncesine
götürmemelidir. Çünkü geçmiş herkese ait bir mirastır. Bütün bunları göz önünde
tutarak fıkıh usûlü konularından şer’î deliller içinde ihtilaf edilenlerinden
istihsânın, akılla ilişkisi ya da bağlantısı delil olma özelliğinde hep tartışılmıştır.
Aslında tartışmanın merkezinde Hz. Peygamber’in içtihat edip-edemeyeceği ve
Hz. Peygamber döneminde yapılan tüm re’y içtihatlarının vahyin dolayısıyla
Onun onayından geçip-geçmediği konusu vardır. Özellikle fakîhin Şâriî’nin
uygulamalarını güzel görmesi veya derecelendirmesi anlamı, akla bu anlamda yer
açmak olarak algılanmıştır. Ancak Kitâb’ın akla verdiği değer, istihsândaki aklın
(serbest içtihat ile şahsî arzu ve öznel düşünce yönü) ne olduğunun ortaya
çıkarılması zaruretini doğurmuştur. Kelam açısından akla bağlı hususların hangi
anlamda fıkha yansımıştır? istihsan özelinde bilinmesi gerekir. İstihsâna özellikle
istisnâ anlamı yükleyerek Kitâbın uygulamalarını öncül kabul etme anlayışıyla
karşı karşıyayız. İstihsân mantığının Kitâbda bulunduğu düşüncesiyle istihsânı
temellendirmek bu anlamda zorlama bir hukuk yaklaşımıdır. Ayrıca âyetlerin
tefsirinde akıl bağlamında zorlayıcı bir şekilde Kitâb’a anlam yüklemek demektir.

Anahtar Kelimeler

Hukuk, Fıkıh, Kitâb, İçtihât, Re’y İçtihâdı, Akıl, Tefekkuh, Kurrâ, İstihsân, İstisnâ

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdı, el-Muğnî fî ebvâbi’t-tevhîd ve’l-adl. thk. M. Ali en-Neccâr - Abdülhalim en-Neccâr. Kahire: yy, 1965.
• Altıntaş, Ramazan, İslam Düşüncesinde İşlevsel Akıl. İstanbul: Pınar, 2003.
• Âsım Efendi, Kâmûs Tercümesi. İstanbul: yy, 1305.
• Attâs, S. Nakib, Modern Çağ ve İslâmî Düşünüşün Problemleri. çev. Mahmut Erol Kılıç. İstanbul: İnsan, 1989.
• Atay, Hüseyin, Kur’an’a Göre Araştırmalar. Ankara: yy, 1995.
• Aydın, S Mehmet, Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı, 2007.
• Beyâzizâde, Kemaleddîn, İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-imâm. thk. M. Zâhid el-Kevserî. İstanbul: yy, 1949.
• Beyhakî, Ahmed İbn Huseyn İbn Alî İbn Mûsâ Ebû Bekir, Sünenü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdulkâdir Atâ, 10 cilt. Mekke: Mektebetü Dâri’l-Bâz, 1994.
• Bolay, Süleyman Hayri, “Akıl”, DİA, İstanbul: 1989.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslam Aklının Oluşumu. çev. İbrahim Akbaba. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• el-Câbirî, Muhammed Âbid, Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğlu - Hasan Hacak - Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cevherî, İsmâil İbn Hammâd, es-Sıhâh tâcu’l-luğa ve sıhâhü’l-arabiyye. thk. Ahmed Abdulgafûr Attâr. Kâhire: yy, 1984. el-Cûzû, Muhammed Ali, Mefhûmü’l-akli ve’l-kalbi fi’l-Kur’âni ve’s-sünne. Beyrut: Darü’l-İlm, 1983.
• el-Cürcânî, Alî İbn Muhammed, Kitâbu’t-ta’rifât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmî, III. Baskı, 1988.
• Dârakutnî, Alî İbn Ömer Ebu’l-Hasen, Sünen. thk. Abdullah Hâşim el-Yemânî. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Ma’rife, 1966.
• Döndüren, Hamdi, “Akıl”, DİA. İstanbul: 1989.
• Descartes, R. Aklın İdaresi İçin Kurallar. çev. M. Karasan. İstanbul, yy, 1977.
• Ebû Dâvûd, Süleymân İbn Eş’âs es-Sicistânî, es-Sünen. “Salât, 60. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmî, ty.
• el-Esbehânî, Ahmed b Muhammed el-Medînî Ebu’l-Mûsâ (ö. 581), el-Mecmûu’l-muğîs fî garîbi’l-Kur’ân ve’l-hadîs. thk. Abdulkerim el-Azbevî. 3 Cilt. Suud: Câmiatu Ummi’l-Kurâ, İhyau’t-Türasi’l- Arabî, 1986-1988 (1406-1408).
• el-Ezdî, Ebû bekr Muhammed b el-Hasen b Dureyd el-Basrî (ö. 321/933), Cemheratü’l-luğa. thk. Remzi Münir Ba‘labekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmî li’l-Melâyin, 1987.
• Ergül, Adem, Kur’an ve Sünnette Kalbî Hayat. İstanbul: yy, 2000.
• el-Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman el-Halil b Ahmed b Amr b Temim (ö. 175/791), Kitâbu’l-ayn.VIII cüz, thk. Mehdi el-Mahzûmî-İbrahim es-Semirâî. 8 Cüz. Yy: Dâr ve Mektebetü’l-Hilal, ty.
• Fahruddîn er-Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b Umar b el-Hasen b el-Huseyn Hâtıbu’r-re’y (ö. 606), Mefâtîhu’l-gayb. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1420.
• el-Fârâbî, Ebû İbrahim İshak b İbrahim b el-Huseyn (ö. 350), Mu‘cem dîvâni’l-arabî IV, thk. Ahmed Muhtar Ömer. 4 Cilt. Kahire: Müeessetü Dâri’ş-Şa‘bî li’s-Sehâfe ve’t-Tıbâa ve’n-Neşr, 2003.
• el-Firuzabadi, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed (817/1415), el-Kamusü'lmuhit. Beyrut: Müessesetü'r-Risâle, 2005 (1426).
• Gardner, Howard, Zihin Çerçeveleri Çoklu Zekâ Kuramı. çev. Ebru Kılıç. İstanbul: Alfa, 2004.
• el-Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed, Şerefü’l-akli ve mâhiyyetuhû. Beyrut: 1986.
• el-Gazzâlî, Mi’yâru’l-ilm. nşr. Ahmed Şemseddin. Beyrut: 1990.
• el-Gazzâlî, el-Mustasfâ, çev. Yunus Apaydın. Kayseri: 1994.
• Goleman, Daniel, Duygusal Zekâ, çev. Banu Seçkin Yüksel. İstanbul: Varlık, 1998.
• Gökberk, Macit, Felsefe Tarihi, İstanbul, Remzi 1998.
• el-Harizmi, Ebû Abdullah el-Katib Muhammed b. Ahmed b. Yusuf (387/997), Mefatihü'l-ulûm. thk. İbrahim el-Ebyari. Beyrut: Dâru'l-Kitâbi'l-Arabi, 1989.
• el-Herevi, Ebû Mansur Muhammed b. Ahmed b. Ezher Ezheri (370/980), ez-Zahir fî garibi elfazi'li-imam eş-Şafii. thk. Misa‘d Abdulhamid es-Sa‘denî. Yy: Dâru’t-Talâî‘, ty.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed İbn Fâris İbn Zekeriyyâ, Mücmelü’l-Luğa. thk. Abdulmuhsin Sultan. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b Ali Ahmed b Saîd ez-Zâhirî (ö. 456/1064), el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Beyrut: Dâru’l-Âfâkı’l-Cedide, ty.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâluddîn Muhammed İbn Mükrim. Lisânü’l-Arab, Beyrut: Dâru Sâdır, 1990.
• İbnü’s-Sikkît; Ebû Yusuf b İshak el-Huzitânî (ö. 244/8585), Islahu’l-mantık. thk. Muammed Merib, Yy: Dâru İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 2002 (1423).
• İbn Düreyd, Ebû Bekr İbn Muhammed İbn Hasen, Cemheretü’l-lüga. thk. Remzi Münîr. Beyrut: 1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed, Mu’cemü mekâyisü’l-lüga. thk. Şehâbeddîn Ebû Amr. Beyrut: 1994.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b Muhammed b Muhammed (ö. 808), Târîhu İbn Haldûn (Dîvânu’l-mübtedâ ve’l-haber fî târîhî’l-arab ve’l-berber ve men âsarahum min zevî’ş-şe’nî’l-ekber. thk.Halil Şahâde, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1988 (1408).
• İbn Sîde, Ebu’l-Hasen Alî İbn İsmâîl, el-Muhassas. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1978.
• el-İsfehânî, Râgıb, ez-Zerîa ilâ mekârimi’ş-şerî’a. Kahire: 1973.
• el-İsfehânî, Râgıb, el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. İstanbul: Kahraman, 1986.
• Karadeniz, Osman, “Akıl-Vahiy İlişkisi”, DİD, 33/4.
• Leibniz, G. W. İmanla Aklın Uygunluğu Üzerine Konuşma. çev. Hüseyin Batu. İstanbul: 1986.
• el-Mâturidî, Ebû Mansûr Muhammed, Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İstanbul: 1979.
• el-Mâverdî, Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. thk. Yâsin Muhammed. Beyrut: 1995.
• Mengüşoğlu, Takiyettin, Felsefeye Giriş. İstanbul: 1968.
• el-Muhâsibî, Hâris İbn Esed (öl. 235/890), Şerefü’l-akl ve mâhiyetuhû. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: 1986.
• Platon, Diyaloglar (Sokrates’sin Savunması Üzerine). çev. Teoman Aktürel. Yy: Remzi, ty.
• er-Râzî, Muhammed İbn Ebî Bekir İbn Abdilkâdir, Muhtâru’s-Sıhâh. thk. Mahmûd Hâtır. Beyrut: Mektebetü Lübnân, 1995.
• Saîdî, Abdülfettâh, el-İfsâh fî fıkhi’l-luğa. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, II. Baskı, 1964.
• es-Sâlih, Subhî İbrahim, Dirâsêtun fi’l-fıkhi’l-lugâ. Yy: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyin, 1960 (1379).
• Sezik, Nejat, Sınırsız Beyin Gücü. İstanbul: Hayat, 2001.
• Sipahi, Yıldıray, İslam Hukuk Biliminin Teşekkül Döneminde İstihsân Delili. İstanbul: Yay, 2018.
• Taylan, Necip, İslâm Felsefesi. İstanbul: Ensar, 2011.
• Yakıt, İsmail, “Doğru Bir Kur’ân Tercümesinde Semantik Metodun Önemi.” SDÜİFD. Isparta: sayı: 1, 1994.
• Zebîdî, Murtazâ, Tâcu’l-Arûs min cevâhiri’l-kâmûs. thk. Alî Şirî. Beyrut: yy, 1994.
• Weisinger, Hendrie, İş Yaşamında Duygusal Zekâ. çev. Nurettin Süleymangil. İstanbul: MNS, 1998.
• Weiss, Donald H., Bellek Güçlendirme Teknikleri. İstanbul: Rota, 1993.