İBN FARİS’İN FÜTYÂ FAKĪHİ’L-ʿARAB ADLI KİTABINDA ÇOKANLAMLILIK

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 61 - 77, 10.12.2020

Ahmed Hazim Al-qassab

Öz

Bu araştırma, Arap dilinin en ünlü âlimlerinden ve sözlük
yazarlarının en önde gelen şahsiyetlerin biri olarak kabul edilen
ve Arap dilinin kelimelerinin anlamları ve bunların delaleti
konusunda uzmanlaşmış âlimlerden biri sayılan İbn Faris’in
Fütyâ Faḳīhi’l-ʿArab adlı eserindeki çokanlamlılıktan (iştirâk-i
lafzî) bahseder. Nitekim zikredilen eserini yazmış ve içinde
çokanlamlılığı kullanarak çeşitli anlamlar için tek bir kelimeyi
vazetmiştir (ortaya koymuştur). Eserde farazî fakihin fıkhî
sorusuna çokanlamlılığı yerleştirme sayesinde bu fıkhî soruya
verilen cevapla garip olan herhangi terimin ortak anlamını
bilmek, bir fakih için Arap dilinin önemine dair açıklamaya
ulaşmak, daha ziyade onu derinlemesine incelemek ve ortak
anlamları ortaya çıkarmaktır. İbn Faris’in bunu yapmasındaki
amacı Arap dilinin önemini açıklamak ve İslamî ilimler
talebesinin Arapça öğrenmesini ve bilmesini sağlamaktır. Bu
araştırma, İbn Faris’in söz konusu eserindeki çalışmasını
açıklamaya ve bu eserde çokanlamlılığın varlığı ve yokluğunu bu
anlamların İbn Faris’in diğer sözlüklerinde bulunan anlamlarla
karşılaştırılması ve daha sonra bu anlamların Arap dilindeki
çokanlamlılığı tespit etmek için bunları Arapça sözlükler ve diğer
dil kitaplarıyla karşılaştırarak anlatmaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, İbn Faris, Çokanlamlılık (İştirâk-İ Lafzî), Fütyâ Faḳīhi’l-ʿarab

Kaynakça

• Ahmed B. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, el- Müsned. thk. Şuayb el-Arnavut&Âdil Mürşid. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetür’-Risâle, 3. Basım, 1421/2001.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el- Buhârî.el-Câmiʿu’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar min umûri Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muhammed Züheyr en-Nâsır. 9 Cilt. Beyrut: Dâr Tavku’n-Necât, 1422.
• Cevherî, İsmâil b. Hammâd, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd el-Cevherî. eṣ-Ṣıḥâḥ Tâcü’l-luġa veṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgaf’ur Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm, 1404/1984.
• Ebû Habîb, Sa’dî, el-Ḳāmûsü’l-fıḳhî luġaten. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1408/1988.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn Abdurrahmân b. Muhammed b. Ubeydillâh el- Enbârî.Nüzhetü’l-elibbâʾ fîṭabaḳāti’l-üdebâi. thk. İbrâhîm es-Sâmirâî, Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 3. Basım, 1405/1985.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Ezherî el- Herevî. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed Avd Mu‘rib. 8 Cilt. Beyrut: Dâr İhyâ Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er- Râzî et-Taberistânî, Menâḳıbü’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî. thk. Ahmed Hıcâzî es-Sekâ. Kahire: Mektebetü’l- Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1406/1986.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kūb b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî. el- Ḳāmûsü’l-muḥîṭ.thk. Muhammed Naîm el-Arkasûsî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• Halîl B. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî (el- Fürhûdî). Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Mahzûmî&İbrâhim es-Sâmirâî. 8 Cilt.Beyrut: Dâr Mektebeti’l- Hilâl, ts.
• Hâzin, Ali b. Muhammedi. Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm el-Hâzin el- Bağdâdî. Lübâbü’t-teʾvîl fî meʿâni’t-tenzîl. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir.Taḥrîrü’l-maʿne’s-sedîd ve tenvîrü’l-ʿaḳli’l-cedîd min tefsîri’l-kitâbi’lmecîd. 30 Cilt. Tunus: ed-Dâr Tûnusiyye, 1984.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî.el-Cemhere. thk.Remzî Münîr Ba‘lebekkî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melêyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el- Hemedânî. Fütyâ faḳīhi’l-ʿArab. thk. Huseyn Alî Mahfûz. Dımeşk: el-Mücmiu’l-İlmeyi’l-Arabî, 1337/1958.
• el-Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyûb b. Musa el-Hüseynî el-Kırımî, el-Külliyat fi’l-Mustalahat ve’l- Furûkı’l-Lugaviyye, thk. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî, (Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1419/1998.
• İbn Fâris Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el- HemedânîMuʿcemü meḳāyîsi’l-luġa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Fâris Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el- Hemedânî, Mücmelü’l-luġa. thk. Züheyr Abdülmünım Sultân. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1406/1986.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed b. İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Hallikân el-Bermekî el-İrbilî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Lübnan: Dâru’s-Sekâfe, 1994.
• İbn Huzeyme Ebû Bekr Muhammed b. İshâk b. Huzeyme es-Sülemî en-Nîsâbûrî. Ṣaḥîḥi İbnḪuzeyme.thk. Muhammed Mustafa el-A‘zamî. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 3. Basım, 1424/2003.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er- Rüveyfiî.Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 4. Basım. 1414/1993.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî.el-Muḥkem ve’l-muḥîṭü’l-aʿẓam. thk.Abdülhamîd Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî.el-Muḫaṣṣaṣ. Thk. Halîl İbrâhîm Ceffâl. 5 Cilt. Beyrut: Dâr İhyâ Türâsi’l-Arabî, 1417/1996.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kāsım b. Muhammed el-Enbârî. ez-Zâhir fî meʿânîkelimâti’n-nâs.thk. Hâtim Sâlih ed-Damân. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddin, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî, en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱ ve’l-es̱er. thk. Tâhir Ahmed ez- Zâvî&Mahmûd Muhammed et-Tanâhî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1399/1979.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî el- Kıftî. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nüḥât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l- Fikri’l-Arabî, 1406/1982.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî, Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik. 8 Cilt. Mağrib: Matbaatü’l-Fudâle-el-Muhammediyye, 1983.
• Kālî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kāsım b. Ayzûn el-Kālî el-Bağdâdî. el-Bâriʿ fi’l-luġa. thk. Hişâm et- Ta‘ân. Bağdat: Mektebetü’n-Nühda, 1975.
• Kürâunneml, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hasen b. el-Hüseyn el-Hünâî el-Ezdî.el-Münecced fi’l-luġa. thk. Ahmed Muhtâr Ömer&Dâhî Abdülbâkî. Kahire: Âlemü’l-Kütüb, 2. Basım, 1988.
• Kürâunneml, Ebü’l-Hasen Alî b. el-Hasen b. el-Hüseyn el-Hünâî el-Ezdî.el-Münteḫab (min ġarîbi kelâmi’l-ʿArab). thk. Muhammed b. Ahmed el-Umrî. 2 Cilt. es-Suûdiyye: Câmia Ümmü’l-Kurâ, 1409/1989.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât, Ebü’l-Berekât Hâfızüddîn Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd en- Nesefî. Medârikü’t-tenzîl ve ḥaḳāʾiḳu’t-teʾvîl. thk. Yûsuf Alî Bedîvî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kelimi’t- Tayyib, 1419/1988.
• Neşvân el-Himyerî, Ebû Saîd Neşvân b. Saîd (b. Neşvân) b. Sa‘d b. Ebî Himyer b. Ubeydillâh el-Himyerî el-Yemenî.Şemsü’l-ʿulûm ve devâʾü kelâmi’l-ʿArab mine’l-külûm. Huseyn b. Abdullah el- Umerî. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr el-Muâsır, 1420/1999.
• Râzî Muhammed b. Ebû Bekir, Ebû Abdillâh Zeynüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Abdilkādir er-Râzî. Muḫtârü’ṣ-Ṣıḥâḥ. thk. Yûsuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 5. Basım, 1420/1999.
• Safedî, Ebü’s-Safâ (Ebû Saîd) Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh es-Safedî, el- Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnavut&Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâr İhyâ Türâs, 1420/2000.
• Sâhib b. Abbâd, Ebü’l-Kāsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekānî. el-Muḥîṭ fi’l-luġa. thk. eş-Şeyh Muhammed Hasan Âli Yâsîn. 10 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Sıddîk Hasan Han, Ebü’t-Tayyib Muhammed Sıddîk Bahâdır Hân b. Hasen b. Alî el- Kannevcî. el-Bülġa fî uṣûli’l-luġa. Suhâd Hamdân Ahmed es-Sâmirâî. el-Irâk: Câmia Tikrît, 2004.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es- Süyûtîeş-Şâfiî Buġyetü’l-vuʿât. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhim. 2 Cilt. Sayda: el-Meketebetü’l- Asriyye, ts.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî es- Süyûtî eş-Şâfiî.el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. thk. Fuâd Alî Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Şevkânî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Muhammed eş-Şevkânî es-San‘ânî el- Yemenî.Fetḥu’l-ḳadîr el-câmiʿ beyne fenneyi’r-rivâye ve’d-dirâye min ʿilmi’t-tefsîr. 5 Cilt. Dımeşk: Dâru İbn Kesîr, 1414.
• Yâfiî, Ebû Muhammed Afîfüddîn Abdullāh b. Es‘ad b. Alî b. Süleymân el-Yâfiî el- Yemenî. Mirʾâtü’l-cenân ve ʿibretü’l-yaḳẓân fî maʿrifeti ḥavâdis̱i’z-zamân. 4 Cilt. Beyrut: el-Kütübi’lİlmiyye, 1417/1997.
• Zebîdî, Muhammed Murtazâ. Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî ez-Zebîdî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. Kuveyt: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zemahşerî. Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî ez-Zemahşerî. Esâsü’lbelâġa. thk. Muhammed Bâsil Uyûnü’s-Sevd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye,1419/1988.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez- Ziriklî ed-Dımaşkī. el-Aʿlâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melêyîn,15. Basım, 2002.