MECMAʿU’L-ENHUR FÎ ŞERHİ MÜLTEKA’L-EBHUR ADLI ESERİ ÇERÇEVESİNDE ŞEYHÎZÂDE DAMAD EFENDÎ’NİN KIYAS GÖRÜŞÜ

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 108 - 126, 10.12.2020

Badran Thaeer Abdulqader Qumri

Öz

Damad Efendi lakaplı Şeyhîzâde, Osmanlı Devleti döneminde
yetişen, fıkıh ilmi konusunda uzmanlaşmış ve eserleri arasında
Hanefi kitaplarının en önemli metinlerinden biri olan Mültaka’l-
Ebhur isimli kitabı şerh etmiş ve ona Mecmaʿu’l-Enhur adını
vermiştir. İllette birleşmeleri sebebiyle bilinenden hareketle
bilinmeyene ulaşmayı ifade eden kıyasa önem verenlerden
sayılmaktadır. Kıyas, İstidlalda Kurân, sünnet, icmadan sonra
dördüncü asıl kabul edilir. Olayların sınırsız ve nassların sınırlı
olması, insanlardan zorluğun giderilmesi için âlimin meselelerde
asıl ile benzerlik bulduğunda yapabildiği kadarıyla kıyasla amel
etmesi gerekmektedir. Bu konunun öneminden dolayı bu
çalışmada Damad Efendî’nin fıkıh kitabında usul görüşü ele
alınmıştır. Gerçi kıyasın yeri fıkıh değil usul kitaplarıdır. Bu
çalışma Damad Efendî’nin fıkıh kitabında usulün rolünü ortaya
çıkarmıştır. Çalışma kıyas yoluyla amel edilmesi daha yüksek
olanın varlığı veya kıyastan daha güçlü olanın varlığı nedeniyle
Damad Efendî’nin kıyasa değindiği veya terkettiği konular
çerçevesinde incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usulü, Damad, Kıyas, İllet, Mecmaʿu’l-Enhur

Kaynakça

• Alaeddin el-Buhârî, Abdülaziz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ‘an usûli Fahri’l-İslam el- Bezdevî. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Alaeddin es-Semerkandî, Şemsünnazar Ebu Bekir Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fi netâici’l-ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdilber. Katar: Metâbiu’d-Devhati’l-Hadise, 1. Basım, 1984.
• Ali b. İsmail el-Ebyârî. et-Tahkik ve’l-beyan fi Şerhi’l-Burhan fi usûli’l-fıkh. thk. Ali b. Abdurrahman Bessam el-Cezairî. Doktora Tezi. Kuveyt: Daru’z-Ziya, Tabaa Hasse li Vizâreti’l-Evkaf, 1434/2013.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyyidüddin Ali b. Ebi Ali b. Muhammed Salim es-Salebî. el-İhkam fi usuli’l-ahkâm. thk. Seyyid el-Cemilî. Beyrut: Daru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1. Basım, 1404/1983.
• Al-Qassab, Ahmed Hazim, Kelâmcılara Göre Gâiyye1, Bartın Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi, Türkiye -Bartin, Cilt: 1, Sayı: 13, 2020.
• Bedreddin el-Aynî, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Ayntâbî. el-Binâye fi Şerhi’l-Hidaye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1420/2000.
• Bedreddin el-Aynî, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Ayntâbî. Nühebü’l-efkâr fi tenkihi mebâni’l-ahbâr fi Şerhi Meâni’l-âsâr. thk. Ebu Temim Yasir b. İbrahim. Katar: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şüüni’l-İslamiyye, 1. Basım, 1429/2008.
• Bedreddin el-Aynî, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed b. Musa el-Ayntâbî. Minhetü’s-sülûk fi Şerhi Tuhfeti’l-mülûk. thk. Ahmed Abdurrezzak el-Kübeysî. Katar: Vizâretü’l-Evkaf ve’ş-Şüûni’lİslamiyye, 1. Basım, 1428/2007.
• Bezdevî, Ebü’l-Hasan Fahrü’l-İslam Ali b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdülkerim. Usûlü’l- Bezdevî Kenzü’l-vusûl ila marifeti’l-usûl. Karaçi: Ecâvid Pres, ts.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Mustafa Dîb el-Boğa. Beyrut: Dâru İbn Kesir, 1. Basım, 1987.
• Cessâs, Ahmed b. Ali Ebu Bekir er-Râzî el-Hanefî. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizaretü’l- Evkafi’l-Kuveytiyye, 2. Basım, 1994.
• Cüveynî, İmamü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rükneddin Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf b. Muhammed. el-Burhan fi usuli’l-fıkh. thk. Salahaddin b. Muhammed Uveyze. Beyrut: Daru’l-Kütübi’lİlmiyye, 1. Basım, 1997.
• Damad, Şeyhîzâde Abdurrahman b. Muhammed b. Süleyman el-Gelibolulî. Mecme‘u’l-enhur fi Şerhi Mülteka’l-ebhur. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2016.
• Debûsî, Ebu Zeyd Abdullah b. Ömer b. İsa el-Hanefî. Takvimü’l-edille fi usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Mis. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1421/2001.
• Ebu Zehre, Muhammed. Usûli’l-fıkh. Kahire: Daru’l-Fikri’l-Arabî, 1958.
• Ebü’l-Haris el-Gazzî, Muhammed Sıdkî b. Ahmed b. Muhmmed Al-i Burno. Mevsu‘atü’lkavaidi’l- fıkhiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1424/2003.
• Ebü’l-Hüseyn el-Umranî, Yahya b. Ebi’l-Hayr b. Salim el-Yemenî eş-Şafiî. el-Beyân fi mezhebi’lİmam eş-Şafiî. thk. Kasım Muhammed en-Nurî. Cidde: Daru’l-Minhac, 1. Basım, 1421/2000.
• Emir Badşah, Muhammed Emin b. Mahmud el-Buhârî el-Hanefî. Teysîru’l-tahrîr. nşr. Mustafa el-Bâbî el-Halebî. Mısır: 1351/1932.
• Fennârî, Şemmseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed er-Rumî. Füsuli’l-bedâ‘i’ fi usûli’şŞerai. thk. Muhammed Hüseyn Muhammed Hasan İsmail. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1427/2006.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tusî. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdisselâm Abdişşâfî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1413/1993.
• Gazzâlî, Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed et-Tusî. Şifâü’l-ğalil fi beyani’ş-şebehi ve’l-muhil ve mesâliki’t-talil. thk. Hamd el-Kubeysî. Doktora Tezi. Bağdat: Matbaatü’l-İrşad, 1390/1971.
• Hacı Halife, Mustafa b. Abdullah Kâtip Çelebî. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. Bağdat: Mektebetü’l-Müsenna, 1941.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas Şihabeddin Ahmed b. Muhammed Mekkî el-Hüseynî el-Hanefî. Gamzu ‘uyuni’l-besâir fi Şerhi’l-Eşbah ve’n-nezâir. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1 Basım, 1405/1985.
• İbn Abdisselâm, Ebu Muhammed İzzeddin Abdilaziz b. Abdisselâm b. Ebi’l-Kasım Sultanü’l- Ulema es-Sülemî ed-Dımaşkî. el-Fevâid fi ihtisarı’l-Mekâsıd. thk. İyad Halid et-Tabba. Dımaşk: Daru’l- Fikri’l-Muasır-Daru’l-Fikr, 1. Basım, 1416/1995.
• İbn Emiri’l-Hac, Ebu Abdillah Şemseddin Muhammed b. Muhammed İbnü’l-Muvakkat el- Hanefî. et-Takrir ve’t-tahbîr. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1417/1996.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed. ed-Dirâye fi tahrici ehâdisi’l-Hidâye. thk. es-Seyyid Abdullah Haşim el-Yemânî el-Medenî. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebu Abdillah Muhammed b. Ebi Bekir b. Eyyub. ‘İlamu’l-muvakkı‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn. Talik ve Tahric. Ebu Ubeyde Meşhur b. Hasan Al-i Selaman-Ebu Ömer Ahmed Abdullah Ahmed. Rıyad: Daru İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1423/2002.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemaleddin Muhammed b. Muükerrem b. Ali er-Ruveyfiî el-İfrikî. Lisanü’l-Arab. Beyrut: Daru Sader, 3. Basım, 1414/1993.
• İbn Mâze, Ebü’l-Meâlî Burhaneddin Mahmud b. Ahmed b. Abdilaziz b. Ömer el-Hanefî. el- Muhitu’l-Burhânî fi’l-Fıkhı’n-Numânî. thk. Abdülkerim Sâmî el-Cündî. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1424/2004.
• İbn Nüceym, Zeyneddin b. İbrahim b. Muhammed. el-Eşbah ve’n-nezâir ‘ala mezhebi Ebi Hanife. Haşiye ve Tahric. Eş-Şeyh Zekeriyya Umeyrat. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419/1999.
• İbnü’l-Hümam, Kemâlüddin Muhammed b. Abdülvahid es-Sivasî. Şerhu Fethi’l-Kadir. Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ Eyyub b. Musa el-Hüseynî el-Kırımî. el-Külliyyât Mucem fi’l-Mustalahat ve’lfurukı’l- luğaviyye. thk. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1419/1998.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mucemü’l-müellifîn. Beyrut: Mektebetü’l-Müsennâ, Daru İhyai’t-Türasi’l- Arabî, ts.
• Molla Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed el-Hirevî. Mirkâtü’l-mefâtih Şerhu Mişkati’l-mesâbih. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1. Basım, 1422/2002.
• Mustafa ez-Zühaylî. el-Vecîz fi usuli’l-fıkhı’l-İslamî. Dımaşk: Daru’l-Hayr, 2. Basım, 2006.
• Nevevî, Ebu Zekeriyya Muhyiddin Yahya b. Şeref. Ravzatü’t-tâlibîn ve umdetü’l-müftîn. thk. Zuheyr eş-Şaviş. Beyrut-Dımaşk: el-Mektebü’l-İslamî, 3. Basım, 1412/1991.
• Nisâburî, Ebu Abdillah el-Hakim Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Hamduye b. Naim b. el-Hakem ez-Zabi et-Tahmânî İbnü’l-Bey. el-Müstedrek ale’s-Sahihayn. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1411/1990.
• Ruhûnî, Ebu Zekeriyya Yahya b. Musa. Tuhfetü’l-mesul fi Şerhi Muhtasarı Münteha’s-sûl. thk. el- Hâdî b. el-Hüseyn Şiblî-Yusuf el-Ahdar el-Kadim. Dubai: Daru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslamiyye ve İhyai’t-Türas, 1. Basım, 1422/2002.
• Safî el-Hindî, Muhammed b. Abdurrahim el-Ermevî. Nihâyetü’l-vüsûl fi dirâyeti’l-usûl. thk. Salih b. Süleyman el-Yusuf-Sad b. Salim es-Süuveyh. Doktora Tezi, Mekke: el-Mektebetü’t-Ticâriyye, 1. Basım, 1416/1996.
• Serahsî, Şemsüleimm Şemseddin Ebu Bekir Muhammed b. Ebi Sehl. el-Mebsût. thk. Halil Muhyiddin el-Mis. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1. Basım, 1421/2000.
• Serahsî, Şemsüleimm Şemseddin Ebu Bekir Muhammed b. Ebi Sehl. Usûlü’s-Serahsî, Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1414/1993.
• Sığnâkî, Hüsamüddin el-Hüseyn b. Ali b. Haccac b. Ali. el-Kâfî Şerhi’l-Bezdevî. thk. Fahreddin Seyyid Muhammed Kanıt. Rıyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 2000.
• Şirâzî, Ebu İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf. Şerhu’l-luma’ fi usûli’l-fıkh. thk. Abdülmecid Turkî. Beyrut: Daru’l-Garbı’l-İslamî, 1. Basım, 1988.
• Yaqoob, Luay Hatem. Kur’an-ı Kerim’de Su: Dil Açısından Analizi. Muş Alparslan Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 2014, 43-63.
• Teftâzânî, Sadeddîn Mesud b. Ömer eş-Şafiî. Şerḥu’t-Telvih ale’t-Tevzih li metni’t-Tenkih fi usûli’l-fıkh. thk. Zekeriyya Umeyrat. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1416/1996.
• Zeyneddin er-Râzî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ebi Bekir b. Abdilkadir el-Hanefî. Muhtarı’ssıhah. thk. Yusuf eş-Şeyh Muhammed. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye-ed-Daru’n-Numuzeciyye, 5. Basım, 1420/1999.