EŞ’ARÎ KELAMINDA METODOLOJİK DÖNÜŞÜMÜN ÖNCÜLERİ OLARAK CÜVEYNÎ VE GAZZÂLÎ

Yıl 2020, Cilt: 1 Sayı: 1, 146 - 167, 10.12.2020

Ahmet Gençdoğan

Öz

Dinin itikadî esaslarına karşılık gelen meselelerin belirlenmesi, yorumlanması ve
ispat edilmesi, Müslüman toplumda kelam olarak isimlendirilmiştir. Söz konusu
meselelerin açıklığa kavuşturulması ise bir metodolojinin oluşturulmasını gerekli
kılmıştır. Ehl-i Sünnet kelamcıları da belli izah ve açıklamalar geliştirerek itikadî
esasları savunmak ve ispat etmek için mücadele etmişlerdir. Fakat ilgili izah
şekillerini ihtiva eden sünnî kelamın yöntem anlayışı, Cüveynî tarafından eksik,
hatalı ya da yanlış bulunarak eleştirilmiştir. Cüveynî, bu yöntemlerin birçoğunun
katî doğruluk ifade eden neticelere götürmeyeceğini ve dolayısıyla kelamda
başvurulan aklî istidlal/delillendirme yöntemlerinin yeniden gözden
geçirilmesinin gerekli olduğunu savunmuştur. Onun yöntem eleştirisi, kelamî
meselelere dair geliştirdiği farklı yaklaşımlar ve felsefî söylemleri kullanması,
kelamda yeni bir dönemin hazırlayıcısı niteliğini taşımaktadır. Gazzâlî,
Cüveynî’nin yöntem eleştirisiyle başlayan farklılaşmayı, kelamın konularına
taşımış, felsefecilerle tartışmalara girmiş, mantığın meşruiyeti ve gerekliliğini
savunmuş ve böylece Ehl-i Sünnet kelamına yeni bir yön vermiştir. Ayrıca kelamın
mütekaddimun ve müteahhirun dönemi şeklinde ayrıma tâbi tutulması da
Gazzâlî’nin metodik anlamda kendisinden önceki kelamcılardan farklılık
göstermesiyle ilişkilendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Metot, İstidlal, Cüveynî, Gazzâlî

Kaynakça

• Abdülhamîd, İrfan. “Kelamcıların Metodu; Araştırma ve Değerlendirme”. çev. Harun Çağlayan. Kelam Araştırmaları Dergisi 12/1 2014.
• Abdüllatîf, Ahmed b. Abdüllatîf b. Abdillâh. Menhecü İmâmi’l-Harameyn fî dirâseti’l-‘aḳîde. Riyad: Matbaatu Merkezi’l-Meliki Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâseti’l-İslâmiyye el-Bâbî el-Halebî, 1993.
• Abrahamov, Binyamin. “Al-Ghazâlî’s Theory of Causality”. Studia Islamica 67 1988.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned, Mevsû‘atu’s-sünne el-Kütübü’s-Sitte ve şurûḥuhâ. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. el-İnṣâf fî mâ yecibu i‘tiḳâduh ve mâ lâ yecûzu el-cehl bih. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: Mektebetü'l-Ezheriyye li't-Turâs, 2000.
• Bakıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib. Kitâbu’t-Temhîd. Beyrut: el-Mektebetü’ş-Şarkıyye, 1957.
• Bedevî, Abdurrahman. “el-Gazzâlî ve Yunan Kaynakları”. çev. Tuna Tunagöz. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 54/1 . 2013.
• Bisar, M. A. R. Al-Juwaynî & Al-Ghazâlî as Theologians with Special Reference to Al-Irshâd & Al- Iqtisâd. Edinburgh: The University of Edinburgh, PH.D. Dissertation, 1953.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı. çev. Burhan Köroğu - Hasan Hacak - Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Cook, Michael Allan. “The Origins of Kalâm”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 43/1. 1980.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. Şerḥu’l-mevâḳıf. thk. Mahmut Ömer ed- Dımyâtî. 8 Cilt. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut 1998.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelîk b. Abdillâh b. Yusuf. el-‘Aḳîdetü’n-nizâmiyye fî erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1992.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelîk b. Abdillâh b. Yusuf. el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdülazîm ed-Dîb. 2 Cilt. Doha: Metâbiu’d-Devhati’l-Hadîse, ts.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelîk b. Abdillâh b. Yusuf. Kitâbu’l-İrşâd ilâ ḳavâṭi‘i’l-edille fî uṣûli’li‘ tiḳâd. thk. Muhammed Yusuf Mûsâ. Kahire: Mektebetü’l-Hânecî, 1950.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelîk b. Abdillâh b. Yusuf. Kitâbu’l-İrşâd İnanç Esasları Kılavuzu. çev. Adnan Bülent Baloğlu - Sabri Yılmaz - Mehmet İlhan - Faruk Sancar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelîk b. Abdillâh b. Yusuf. Luma‘u’l-edille fî ḳavâ‘idi ‘aḳâid Ehli’s- Sünne ve’l-Cemâ‘a. thk. Fevkiye Huseyn Mahmud. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, 1987.
• Cüveynî, Ebu’l-Meâlî Abdülmelîk b. Abdillâh b. Yusuf. eş-Şâmil fî uṣûli’d-dîn. thk. Ali Sami en- Neşşâr - Faysal Bedîr Avn - Süheyr Muhammed Muhtar. İskenderiye: Menşeetü’l-Meârif, 1969.
• Çelebi, İlyas. İslâm İnanç Sisteminde Akılcılık ve Kadı Abdulcebbar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2002.
• Demir, Osman. “Cüveynî’de Ahval Teorisi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 20 2008.
• Demir, Osman. “Tevlîd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/38-39. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Ebû Hanîfe, Numan b. Sabit. el-Fıḳhu’l-Ekber, İmâm-ı A‘zam’ın Beş Eseri. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2011.
• Elbânî, Muhammed Nâsıruddîn. Silsiletü’l-ehâdîsi’d-ḍa‘îfe ve’l-mevḍû‘a. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’l- Meârif, 1992.
• Erkol, Ahmet. Kelam İlmine Yönelik Eleştiriler. İstanbul: Divan Kitap, 2018.
• Eş‘arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail. el-İbâne an uṣûli’d-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts. Ferrûh, Ömer. Târîḫu’l-fikri’l-Arabî. Beyrut: Dâru’l-İlim li’l-Melâyîn, 1983.
• Fûde, Saîd Abdüllatîf. Mevḳıfu’l-İmâm el-Gazzâlî min ‘ilmi’l-kelâm. Amman: Dâru’l-Feth li’d-Dirâsât ve’n-Neşr, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Fayṣalü’t-tefriḳa beyne’l-İslâm ve’z-Zendeḳa. thk. Hugga Mustafa. b.y.: ed-Dâru’l-Beydâ, 1983.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-İḳtiṣâd fi’l-i‘tiḳâd li’l-İmâm Gazzâlî ve me‘ahû Kitâbu’s-Sedâd fi’l-irşâd ile’l-iḳtiṣâd fi’l-i‘tiḳâd. thk. Mustafa Abdü’l-Cevâd İmrân. Kahire: Dâru’l- Besâin, 2009.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Kânûnu’t-te’vîl. thk. Mahmud Bîcû. Dımeşk: y.y., 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Maḳâṣıdu’l-Felâsife. thk. Mahmud Bîcû. Dımeşk: Matbaatu’s-Sîbâh, 2000.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Me‘âricu’l-ḳuds fî medârici ma‘rifeti’n-nefs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Munḳız mine’d-ḍalâl. thk. Şemseddîn Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Gazzâlî. Tehâfütü’l-felâsife, Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya - Hüseyin Sarıoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Gemuhluoğlu, Zeynep. Teoloji Olarak Yorum Gazzâlî ve İbn Rüşd’de Te’vil. İstanbul: İz Yayınları, 2010.
• Gölcük, Şerafeddin. “Bâkıllânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/531-535. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Harputî, Abdüllatif. Kelâm Tarihi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Huseyn, Osman b. Ali. Menhecü’l-istidlâl ‘alâ mesâili’l-i‘tiḳâd ‘inde Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ‘a. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2006.
• İbiş, Fatih. “Eş’arî Kelamının Dinî, Hissî ve Felsefî Karakteri Üzerine”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2. 2014.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddimetü İbn Haldûn, Târîḫu İbn Haldûn içinde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• Karadeniz, Osman. İlim ve Din Açısından Mu’cize. İstanbul: Marifet Yayınları, 1999.
• Koloğlu, Orhan. “Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin Ahvâl Teorisi Üzerine Bazı Mülahazalar”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 . 2007.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Lâlekâî, Ebû Kâsım Hibetullah b. Hasan b. Mansûr et-Taberî. Şerḥu uṣûli i‘tiḳâdi Ehli’s-Sünne ve’l- Cemâ‘a. thk. Ahmed Sa’d Hamdân. 3 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, ts.
• Makdisi, George. “Ash’arî and Ash’arites in Islamic Religious History I”. Studia Islamica 17. 1962.
• Memiş, Murat. “Eş’arîliğe Yaptığı Katkılar Bakımından Ebu’l-Meâlî el-Cüveynî”. Kelam Araştırmaları Dergisi 7/1. 2009.
• Muhammad, Akilu Aliyu – Saulawa, Mu’azu Abdullahi. “Kalâm and Al-Ghazâlî’s Critique”. World Scientific News 23. 2015.
• Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc. Ṣaḥîḥu Müslim, Mevsû‘atu’s-sünne el-Kütübü’s-Sitte ve şurûḥuhâ. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• O’leary, De Lacy. İslâm Düşüncesi ve Tarihteki Yeri. çev. Yaşar Kutluay – Hüseyin Yurdaydın. İstanbul: Pınar Yayınları, 2003.
• Özervarlı, M. Sait. Kelamda Yenilik Arayışları. İstanbul: İsam Yayınları, 2008.
• Rayan, Sophi. “Al-Ghazali’s Method of Doubt”. Middle East Studies Association Bulletin 38/2 (2004).
• Sabra, Abdelhamid İbrahim. “The Simple Ontology of Kalâm Atomism: An Outline”. Early Science and Medicine 14/1. 2009.
• Sâbûnî, Ebû İsmail Abdurrahman b. İsmail. ‘Aḳîdetü’s-Selef ve Aṣḥâbi’l-Hadîs ev er-risâletü fî i‘tiḳâdi Ehli’s-Sünne ve Aṣḥâbi’l-Hadîs ve’l-eimme. thk. Bedir el-Bedir. Kuveyt: ed-Dâru’s-Selefiyye, 1984.
• Safi, Louay M. “Towards an Islamic Theory of Knowledge”. Islamic Studies 36/1. 1997.
• Schmidtke, Sabine. “Theological Rationalism in the Medieval World of Islam”. Al-Usûr Al-Wustâ 20/1. 2008.
• Subkî, Tâcüddîn Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdilkâfî. Ṭabaḳâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Abdülfettâh Muhammed – Mahmud Muhammed. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l- Arabiyye, ts.
• Şankıtî, Bedâh b. el-Buseyr, Tenbîhu’l-ḫalfi’l-ḥâdır. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000. Şehristânî, Ebu’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm. el-Milel ve’n-niḥal. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri Müslüman-Hıristiyan-Yahudi Kelâmı. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yücedoğru, Tevfik. Geçmişten Günümüze İlim ve Din Açısından Yaratılış. Bursa: Emin Yayınları, 2006.
• Zehebî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’la‘ lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmirî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1990.