FETİH SONRASI HORASAN’IN İDARİ VE SİYASİ YAPISI ÜZERİNE KISA BİR İNCELEME

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 1, 2 - 14, 20.06.2022

İzzetullah Zeki

Öz

İslam tarihi ve medeniyeti açısından önemli bir konuma sahip olan Horasan’ın
Müslümanlar tarafından fethedilmesinden sonra bölgeye birtakım valiler gönderilmiştir.
Söz konusu valilerin daha önceden aşina olmadıkları bir toplum ve coğrafyaya giderek
fetihlerde bulunmaları ister istemez birtakım olumlu ve olumsuz gelişmeleri beraberinde
getirmiştir. Gerek Horasan halkının eski inançlarını tamamen reddeden yeni bir dinle
tanışmaları, gerekse bölgenin fatihleri olan valilerin İslam ruhuna uymayan mevali
politikası, gayrimüslimlerden alınan cizyelerin aynı şekilde Arap olmayan
Müslümanlardan da almaları türlü isyanlara kapı aralamıştır. Bu olayların da ana
kaynaklar ve modern çalışmalara farklı şekillerde yansıyarak yorumlandığı
görülmüştür.
Horasan üzerine ilk fetih hareketi Hz. Ebu Bekir (r.a.) döneminde gerçekleştirilmiştir.
12/633 yılında Musennâ b. Haris Şeybanî komutasındaki İslam ordusu, Hire bölgesini
fethederek Horasan’ın kapılarını İslam’a açmıştır. 16/637 yılında Hire’nin batısında
bulunan Kâdisiye’nin fethi Müslümanların tartışılmaz üstünlüğüyle sonuçlanmış,
ardından sırasıyla Tifsun, Ahvaz, Cündişâhpûr ve Hûzistân Müslümanların eline
geçmiştir. 21/642 yılında gerçekleşen Nihâvend zaferiyle Farslar kesin bir mağlubiyete
uğratılmıştır. Hz. Ömer döneminde Abdullah b. Bedil b. Varaka b. Huzâî liderliğinde
bölgeye ordu gönderilmiş, Horasan’ın doğu kapıları fethedilmiştir. Her ne kadar bazı
temel kaynaklarda Horasan’ın fetih yılı 22/642 olarak gösterilse de Hz. Osman (r.a.)
döneminde Abdullah b. Âmir tarafından fethedildiğine kesin gözle bakılmaktadır. Hz.
Osman döneminde Belh’e kadar fethedilen Horasan bölgesi, Ceyhun Nehri’ne bu
dönemden sonra geçilmiştir. Horasan valilerinin izledikleri politikalarının incelediği bu
çalışmada ağırlıklı olarak Farsça ve Arapça kaynaklara yer verilmiştir. Bazı bazı bölümler
Türkçe güncel çalışmalarla da desteklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Hulefâ-yi Râºidîn, Horasan, Fetih, Valiler

Kaynakça

• Akkuş, Mustafa, “Hulefâ-yi Râşidîn Dönemi”, Ortaçağ Tarihi, edt: Selim Hilmi Özkan, İdeal Kültür Yayıncılık, İstanbul, 2016.
• Anonim, Hudûdü’l-Âlem Mine’l-Maşrık-ı ve’l-Mağrib, thk: Yusuf el-Hadî, ed-Dârü’s-Sekâfe Li’n- Neşr, Kahire, 1999.
• Başaran, Selman, “Ervâ bint Küreyz”, DİA, 11, İstanbul, 1995.
• Çetin, Osman “Horasan”, DİA, 18, İstanbul, 1998.
• Fayda, Mustafa, “Abdullah b. Âmir”, DİA, 1, İstanbul, 1988.
• Fayda, Mustafa, “Ebû Bekir”, DİA, 10, İstanbul, 1994.
• Fayda, Mustafa, “Ömer”, DİA, 44, İstanbul, 2007.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, “Ali”, DİA, 2, İstanbul, 1989.
• Gerdîzî, Ebu Said Abdülhay b. Dahhak b. Mahmud, -Ahbar, tsh: Rahim Rızazade Melik, Encümen-i Âsâr ve Mefahir-i Ferhengi, Tahran, 2005.
• Gerdîzî, Ebu Said Abdülhay b. Dahhak b. Mahmud, Zeynü’l-Ahbâr, tsh: Abdülhey Habibi, Çahâne-i Armağan, Tahran, 1949.
• Gubar, Gulam Muhammed Gubar, Afganistan Der Mesir-i Tarih, Benigâh-i İntiş..rât-ı Meyvend, Kâbil, 2005.
• Gubar, Gulam Muhammed, Horasan, Neşriyst-ı Mecelle-i Aryana, Matbaa-ı Umumi-i Kâbil, Kabil, 1947.
• İbn Haldun, Tufatü’n-Nüzzâr fî Garayibü’l-Amsâr ve Acâyibü’l-Asfâr, thk: Şeyh Abdunim el- Uryan, Dârü İhya-ı Ulûm, Beyrut, 1987.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kasım, Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-Memâlik, thk: M. J. De. Goeje, Brill, Lugduni, 1873. İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, 3, Dâr-ı İbn Kesî, Şam, 2010.
• İbn S’ad, Muhammed, Kitâbü Tabkâtü’l-Kübrâ, 1, thk, Muhammed Ali Ömer, Mektebetü’l- Hancî, 2000.
• İbn Seyyîdi’n-nâs, el-Hafız Ebü’l-Feth Muhammed b. Muhammed b. Seyyidi’n-Nâs el- Y’amurî, Uyûnü’l-Eser fî Funûni’l-Megâzî veş’-Şemâil ve’s-Siyer, 2, thk: Muhammed el-Îd el-Hetrâvî ve Muhyuddin Mistû, Dâr-ı İbn Kesir, Beyrut.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. Muhammed b. Abdülkerim b. Abdülvahid eş-Şeybânî, 9, thk: Muhammed Yusuf ed-Dukaka, Dârü’l-Kütûbü’l-İlmiyye, Beyrut, 2003.
• Kapar, Mehmet Ali, “Hz. Hasan’ın Halifeliği ve Hasan-Muaviye”, Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7/7, 1997.
• Küçük, Raşit, “Abdurrahman b. Ebzâ”, DİA, 1, İstanbul, 1988.
• Semânî, Ebu Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Mansur et-Temîmî, el-Ensâb, 5, Dârü’l-Cenân, Beyrut, 1988.
• Uslu, Recep, Horasan Tarihi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalı İslam Tarihi Bilim Dalı, Basılmamış Doktora Lisans Tezi, Bursa, 1997.
• Usta, Aydin, Türklerin İslamlaşma Serüveni Sâmânîler, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2007.
• Yiğit, İsmail, “Osman”, DIA, 43, İstanbul, 2007.
• Zeki, İzzetullah, İlk Dönem Horasan Valileri, Çizgi Kitabevi, Konya, 2020.