XIX. VE XX. ASIR KAZAN ÂLİMLERİNİN KELÂMÎ TARTIŞMALARA HADİS İLMİ AÇISINDAN YAKLAŞIMLARI

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 1, 78 - 100, 20.06.2022

Hakan Tahtacı Yusuf Açıkel

Öz

Kazanlıların zorla Hıristiyanlaştırma, propaganda, yasaklama gibi birçok
evrelerle Rusların zorbalıklarına maruz kalmaları, milli mücadelelerinde en
büyük saldırının dinlerine karşı olması, onları manevi hürriyet olan dini
serbestlik etrafında toplamıştır. Bu sebeple hürriyet mücadelesinde hep başı
çeken kimseler de din adamları olmuştur. XIX. asra gelindiğinde Kazanlı âlim ve
din adamları arasında tecdîd hareketi canlanmış, eski eğitim sisteminin
yenilenmesi çabasına girilmiştir. Yeni usûlde kelâm ilmiyle iştigal etmektense,
hadis ve sünnet ilimleri öncelenmek istenmiştir. Çünkü hadis ve sünnet
ilimlerine vâkıf olmak, Müslümanları bid‘at ve hurafelerden, gereksiz kelâmî
tartışmalardan kurtaracak ve milletin içerisinde bulunduğu zor durumlarda
ayrılık içinde olmaktansa, birlik ve beraberliği sağlayacaktır. Onlar geçmişte
itikadî meselelerden olmadığı halde itikadî meselelere dâhil edildiğini iddia
ettikleri bazı meseleleri tartışmışlar, özellikle Eş’arî Mezhebini bu konuda
eleştirmişlerdir. Kazanlı âlimler her ne kadar kelâm ilminden uzak durma
çabasında olsalar da eserlerinde, kelâm ilminde tartışılan nübüvvet ve mucize,
halku’l-Kur’ân, fırka-i nâciye, ashâb arasında efdaliyyet, icmâ ve hilâfetin
Kureyşîliği, tekfîr meselesi ve kıyamet alâmetleri gibi konuları hadis ilmi
açısından yaklaşımlarla incelemişlerdir. Farklı sayılabilecek aklî fikir ve
çıkarımları, hadis ve kelâm ilmi açısından önem arzetmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, kelâm, Kazan Bölgesi, Mu‘tekadât

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Abdurrezzâk, Ebû Bekir b. Hemmâm es-San’ânî. el-Musannef. thk. Habîburrahman el-A’zamî, Beyrut: Mektebü’l-İslâmî, 1403/1982.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillah. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût, Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1999.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed el-Kārî el-Herevî. Minehu’r-ravzi’lezher fî şerhi’l-fıkhi’l-ekber. Kahire: 1375/1955.
• Beğavî, Hüseyn b. Mesud. Şerhu’s-sünne. thk. Şuayb Arnaut- Muhammed Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmiyye, 1983.
• Topaloğlu, Bekir. “Fırka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/ 35. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. thk. Mahmud Muhammed Nassâr, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2017.
• Dârimî, Abdullah bin Abdirrahman. es-Sünen. Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 2013.
• Devvânî, Ebû Abdillah Celâleddin Muhammed b. Es’ad. Mukayyed Celâl. nşr. Ali Rıza Efendi, İstanbul: Servet-i Fünûn, 1321/1903.
• Deylemî, Şîrûye b. Şehredâr. el-Firdevs bi me’sûri’l-hitâb. thk. Said b. Besyûnî Zağlûl, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Ebû Dâvûd, Süleyman bin el-Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebû Dâvûd. I-IV, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 2015.
• Sifil, Ebu Bekir. Sana Dinden Sorarlar -1. İstanbul: Rıhle Kitap, 2012.
• Yıldırım, Enbiya. Hadis Tartışmalarına Yeni Yaklaşımlar. İstanbul: Ensar, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İhyâ-u ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Hâkim, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh en-Nîsâbûrî. el-Mustedrek ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye,1411/1990.
• Kutlay, Halil İbrahim. “Keşfü’l-Gumme bi-Tahrîci Hadîsi “İhtilâfu Ümmetî Rahmetun” (Ümmetimin İhtilâfı Rahmettir” Sözü Üzerine Bazı Mülâhazalar), Hadis Tetkikleri Dergisi. 2004, cilt: II, sayı: 1, s. 81-104.
• Heysemî, Nûreddîn Alî b. Ebî Bekir. Mecma‘ü’z-zevâ’id ve menba‘ü’l-fevâ’id. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1412/1994.
• İbn Cevzî, Ebû’l-Ferec Abdurrahman. el-Mevzûât. thk. Abdurrahman Muhammed Osman, Medine: Mektebetü’s-Selefiyye, 1966.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbn Esîr, İzzeddin Ali b. Muhammed eş-Şeybânî. Üsdü’l-ğâbe fî ma’rifeti’s-sahâbe. I-V, Kahire: ts. İbn Hacer, el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Kahire: Dâru’r-Riyân, 1987.
• İbn Haldun, Abdurrahman. Tarih-i İbn Haldun. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2001.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezîd. Sünen. thk. Ahmed Şemseddin, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn. el-Bahru’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. thk. Zekeriya Umeyrât, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Kursavî, Abdu’n-Nasîr. Kitâbu’l-İrşâd li’l-ibâd. (nşr. Âlimcan Bârûdî), Kazan: 1321.
• Kursavî, Abdu’n-Nasîr. Şerhu’l-Akâidi’n-nesefiyye el-cedîd. Süleymâniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, nr. 1394, 244 vrk.
• Mercânî, Harun bin Bahaeddin Şehabeddin. el-Hikmetü’l-bâliğatü’l-cenniye fi şerhi’l-akaidi’lhanefiye. Vyaçeslav Matbaası, Kazan: ts.
• Mercânî, Harun bin Bahaeddin Şehabeddin. Meşâriu’l-usûl ve meşâribu’l-fusûl. Kazan: Çirkov Matbaası, 1307/1889.
• Mercânî, Harun bin Bahaeddin Şehabeddin. Nâzûretü’l-hak fî fardiyyeti’l-işâ ve in lem yagib eş-şafak. thk. Orhan Ençakar, Abdülkadir Yılmaz, İstanbul: Dâru’l-Hikme, 2012.
• Mûsâ Cârullah, Bigiyef. el-Luzûmiyât. Kazan: 1907.
• Musa Cârullah, Bigiyef. Büyük Mevzularda Ufak Fikirler. St. Petersburg: 1914.
• Mûsâ Cârullah, Bigiyef. Halk Nazarına Bir Niçe Mesele. nşr. Muhammed Efendi Maksudof, Kazan: 1912.
• Mûsâ Cârullah, Bigiyef. Kitâbu’s-sünne. (trc. Mehmet Görmez, Kur’an-Sünnet İlişkisine Farklı Bir Yaklaşım Kitâbu’s-Sünne adıyla), Ankara: Ankara Okulu, 20142.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc en-Nisâburî. el-Câmiu’s-Sahîh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 2016.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünen. thk. Ahmed Şemseddin, Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• Rızâeddin b. Fahreddin. Dinî ve İctimaî Meseleler. (Hzr. Ömer Hakan Özalp), İstanbul: Özgü Yayınları, 2017.
• Semerkandî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdilber, Kâhire: Dâru’t-Türâs, 1997.
• Suyûtî, Celâleddin. el-Leâli’l-masnûa fî’l-ehâdîsi’l-mevzûa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts. Sühreverdî, Ebu Hafs Şihabeddin Ömer b. Muhammed. İ’lâmü’l-hüdâ ve akîdetü erbâbı’t-tükâ. Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa, 428/2, vr. 178b-188a.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. Sünen. thk. Hâlid Abdu’l-Ğanî Mahfûz, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lİlmiyye, 2016.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/ 371-377. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Nübüvvet”. ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/ 279-285 Ankara: TDV Yayınları, 2007.