Mustafa Sabri Efendi’nin İ‘tibâru Meâlâti’l-Ef‘âl Anlayışı

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 2, 170 - 193, 30.12.2022

Evren Torbalı , Ali Bakkal

Öz

İ‘tibâru meâlâti’l-ef‘âl, fiillerin amaç ve sonucunun makâsıdü’ş-şerîaya/şeriatın maksatlarına uygunluğunu sağlayan çatı bir kâidedir. Hükümler oluşturulurken bu kural dikkate alınmadığında makâsıdü’ş-şerîaya aykırı hükümlerin ortaya çıkma ihtimali söz konusudur. Öte yandan şartları ve sınırları belirlenmemiş ya da çok esnek tutulmuş i‘tibâru meâlâti’l-ef‘âl anlayışı ise nassların devredışı kalmasına sebep olabilmektedir. Bundan dolayı i‘tibâru meâlâti’l-ef‘âl’in sistematiğinin oluşturulması gerekmektedir. Günümüzde bu amaca mâtuf özellikle Arap dünyasında çok sayıda akademik çalışmalar yapılmaktadır. Ancak bu çalışmalarda genelde benzer görüşteki âlimlerin düşüncelerinden istifade edildiği gözlenmektedir. Bu kâidenin daha dar çerçevede ve sınırda delil olabileceği düşüncesinde olanların görüşlerine ise çok fazla yer verilmediği görülmektedir. Bu düşüncede olan âlimlerden birisi de Mustafa Sabri Efendi’dir (1869-1954). Onun i‘tibâru meâlâti’l-ef‘âl’e ve bu kâidenin dayandığı ilkelerden biri olan maslahata yönelik düşüncelerini yansıtan bir çalışmanın farklı bir bakış açısı sunması sebebi ile ilgili çalışmalara katkı sunacağı kanaatindeyiz. Bu amaçla çalışmamızda, öncelikle i‘tibâru meâlâti’l-ef‘âl kâidesi genel olarak tanıtıldı. Ardından Sabri Efendi’ye göre bu teorinin şart ve sınırlarının neler olabileceği, onun usûl ve fürû‘a âit düşüncelerinden tümevarım yöntemi ile tespit edilmeye çalışıldı. Tespitlerimize göre Sabri Efendi, mezkûr kâideyi hiç zikretmese de bunu usûl ve fürû‘a ait düşüncelerinde göz önünde bulundurduğu anlaşılmaktadır. Dikkate alınması hususunda günümüz meâlâtü’l-ef‘âl çalışmalarında ileri sürülen şartlara ilâve şartlar koştuğu görülmektedir. Bu noktada o, ibâdât ve muâmelât ayrımı yapmaksızın nass ve icmâın bulunduğu alanlar ile geçmiş âlimlerin ittifak ettikleri meseleleri bu kuralın kapsamı dışında tutmaktadır. Âlimlerin ihtilâf ettikleri meseleler ile nevâzil fıkhında ya da şer‘î bir zaruretin söz konusu olduğu durumlarda meâlâtü’l-ef‘âl’in dikkate alınabileceğine yönelik bir düşünceye sahiptir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Mustafa Sabri Efendi, İ‘tibâru meâlâti’l-ef‘âl, Makâsıdü’ş-şerîa, Maslahat, Zaruret

Mustafa Sabri Efendi’s Understanding of I‘tibaru Mealati’l-Ef’al

Öz

I’tibaru Mealati’l-ef’al is an umbrella term that ensures the conformity of the purpose and result of the actions with the purposes of sharia. If this rule is not taken into account while creating the provisions, the possibility of provision contradiction to the maqasid al-shariah (i.e., purposes of sharia) could emerge. On the other hand, when the understanding of I’tibaru Mealati’l-ef’al, whose terms and limits are not determined or if they are kept very flexible, even the Nass (i.e., verses and hadiths) can be disabled. Therefore, it is necessary to create a systematic design for I’tibaru Mealati’l-ef’al. For this purpose, many academic studies have been carried out today, especially in the Arabian world. However, in these studies, it is observed that the opinions of scholars with similar views are made use of in general and it is seen that the opinions of those who think that there may be evidence in a narrower framework and at the border are not given enough space. One of these scholars was Mustafa Sabri Efendi (1869-1954). We believe that a study that will reflect his thoughts on I’tibaru Mealati’l-ef’al and maslahah, which is the basic principle on which this term is based, would be beneficial. For this purpose, in our study, first, the concept of I’tibaru Mealati’l-ef’al is introduced in general. Then, the conditions and limits of this theory are determined through the induction method from Sabri Efendi’s thoughts reflected in the method (usul) and branch (furu). According to our findings, although Sabri Efendi never mentioned this rule, it is understood that he took it into account in his thoughts on the method and branch. It is seen that there are additional conditions to those put forward in today’s Mealati’l-ef’al studies. At this point, it is observed that, without making any distinction between worship and public interest, he left out the fields in which there are Nass and Ijma and the issues on which previous scholars agreed. It is understood that he was of the opinion that Mealati’l-ef’al can be taken into account in the issues scholars disagreed in the Nawazil Fiqh and in cases where there is a necessity for the Shari’a.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, I‘tibaru Mealati’l-ef’al, Maqasid-ul Shari‘a, Public interest, Obligation

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1995.
• Akgün, Ali Rıza. “Şiddeti Yöntem Olarak Benimseyen Radikal Akımların Dikkate Almadığı Fıkhî Kâide: ‘İ‘tibâru’l-Meâlât’”. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 14 (2019), 327-354.
• Aslan, Mehmet Selim. “İctihad ve Fetva Faaliyetlerinde Olası Sonuçların Dikkate Alınması (İ’tibâru’l-Meâlât)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. 27 (2016), 183-218.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Mâ‘rûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Bayram, İbrahim. Şeyhülislâm Mustafa Sabri Efendi’nin Dinî Düşüncesi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Behî, Muhammed. el-Fikru’l-İslâmiyyü’l-hadîs ve sılatühû bi’l-isti‘mâri’l-garbî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 4. Basım, 1964.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 3. Basım, 1424.
• Beyzâvî, Nâsırüddîn Ebû Saîd (Ebû Muhammed) Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. thk. Muhammed Abdurrahmân el-Mar’aşlî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1418.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmusu. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts. Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsır. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, 2001.
• Bûtî, Muhammed Saîd Ramazân. Davâbitu’l-Maslaha fi’ş-Şerî’ati’l-İslamiyye. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım, 1973.
• Ceddiyye, Ömer. Aslu i‘tibâri’l-meâl beyne’n-nazariyye ve’t-tatbîk. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2010.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. thk. İsmetullah İnâyetullah Muhammed. Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye - Daru’s-Sirâc, 2010.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. Komisyon. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1403/1983.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. thk. Salâh bin Muhammd bin ‘Uveyda. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1997.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdilhamîd. Beyrut: el-Mektebetü’’l-‘Asriyye, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. el-İmâm Ahmed b. Hanbel: Hayâtühû ve ‘asruhû-ârâ’ühû ve fıkhuh. Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Ebû Zehre, Muhammed b. Ahmed b. Mustafâ. Usûlü’l-fıkh. Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, ts.
• Efgânî, Cemâleddin. el-‘Urvetü’l-vüskâ. Kahire: Müessesetü Hindâvî lî’t-Ta‘lîm ve’s-Sekâfe, 2012.
• Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Hüseynî el-Buhârî el-Mekkî. Teysîrü’t-Tahrîr. thk. Mustafa el-Bâbî el-Halebî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Ensârî, Ferîd. el-Mustalahu’l-usûlî inde’ş-Şâtıbî, 2004.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî. el-Misbâhu’l-münîr fî garîbi’ş-Şerhi’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, y.y.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. thk. Mektebetü Tahkîki’t-Türâs fi Müesseseti’r-Risâle. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 1426/2005.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. el-Müstasfâ min ‘ilmi’l-usûl. thk. Muhammed Abdüsselâm Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Gencer, Bedri. İslâm’da Modernleşme (1839-1939). Ankara: Doğu Batı, 4. Basım, 2017.
• Hallâl, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed b. Hârûn. es-Sünne. thk. Atıyye ez-Zehrânî. 7 Cilt. Riyad: Dâru’r-Râye, 1989.
• Houranı, Albert Habib. el-Fikr’ul-‘Arabî fî ʻasrı’n-nahda 1798-1939. çev. Kerim Azkoul. Beyrut: Dâru’n-Nehâr li’n-Neşr, ts.
• Hüseyin, Velîd b. Ali. İ‘tibâr-u meâlâti’l-ef‘âl ve eseruha’l-fıkhî. 2 Cilt. Riyad: Daru’t-Tedmüriyye, 2. Basım, 2009. İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekr Abdullâh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Reşîd, 1409.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mu’cemü mekâyîsi’l-luga. 6 Cilt. Dâru’l-Fikr, 1399/1979.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Fethu’l-bârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1379.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Sâmî b. Muhammed es-Selâme. 8 Cilt. Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2. Basım, 1999.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn-i Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1985.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 3. Basım, 1414.
• İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî, Ebû Bekr (Ebü’l-Beka) Takıyyüddîn Muhammed b. Ahmed b. Abdilazîz. Şerhu’l-Kevkebi’l-münîr. thk. Muhammed ez-Zühaylî, Nezîh Hammâd. 4 Cilt. Mektebetü’l-Ubeykan, 2. Basım, 1997. İmam Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes el-Asbahî. el-Muvaṭṭaʾ. nşr. Abdüvehhâb Abdüllatîf. Kahire: y.y., 1382/1962.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. ez-Zahîre. thk. Muhammed Haccî vd. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, ts.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. thk. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d. Şeriketü’t-Tıbâ‘ati’l Fenniyyeti’l-Müttehıdeti, 1973.
• Kavsî, Müferrih b. Süleymân. Mustafa Sabrî el-müfekkiru’l-İslâmî ve’l-âlimü’l-âlemi ve şeyhülislâm fî’d-Devleti’l-Osmaniyye sâbıkan. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2006.
• Kefevî, Ebü’l-Beka. el-Külliyyât. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, y.y.
• Kırcı, Recep. Ebû Alî el-Fârisî’nin Sarf İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Kudâî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Selâme b. Ca‘fer. Müsnedü’ş-Şihâb. thk. Hamdî b. Abdülmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1407.
• Meydânî, Abdülganî b. Tâlib b. Hammâde el-Meydânî el-Guneymî ed-Dımaşkî. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, ts.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdülmün‘im Şelbî. 10 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Raysûnî, Ahmed. Nazariyyetü’l-makâsıd ‘inde’l-İmâm eş-Şâtıbî. thk. Tâhâ Câbir el-Alvânî. Dâru’l-‘Âlemiyye li’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1995.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. Muhâverâtü’l-muslih ve’l-mukallid ve’l-vahdetü’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’n-Neşr li’l-Câmi‘ât, 2007.
• Rızâ, Muhammed Reşîd. Tefsîru’l-Menâr. 12 Cilt. el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-‘Âmme li’l-Kitâb, 1990.
• Sabri Efendi, Mustafa. “Dinî Müceddidler”. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. ed. Furkan bin Abdullah. thk. Abdulkadir Coşkun. 419-638. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Sabri Efendi, Mustafa. “Hilâfet ve Ümmet Nimetini İnkâr Edene Reddiye”. çev. Abidin Korkmaz. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. ed. Furkan bin Abdullah. 219-306. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Sabri Efendi, Mustafa. “Hilâfetin Esasları”. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. 19-216. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Sabri Efendi, Mustafa. “İslâm’da Tartışılan Meseleler”. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. thk. Abdulkadir Coşkun. 641-736. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Sabri Efendi, Mustafa. “Kadın Meselesine Bakışım”. çev. Mahmud Petek. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. 889-943. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Sabri Efendi, Mustafa. “Kemalistlerin Din Düşmanlığı”. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. ed. Furkan bin Abdullah. thk. Feridun Dinçer. 349-417. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Sabri Efendi, Mustafa. “Kur’ân-ı Kerîm’in Tercümesi ve Tercümenin Namazda Okunma Meselesi”. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. 757-887. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Sabri Efendi, Mustafa. Mevkıfü’l-‘akl ve’l-‘ilm ve’l-‘âlem min rabbi’l-âlemîn ve ‘ıbadihi’l-mürselîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 2. Basım, 1981.
• Sabri Efendi, Mustafa. “Türk’ün Başına Gelen Şapka Meselesi”. Mustafa Sabri Efendi Külliyâtı. ed. Furkan bin Abdullah. thk. Abdülkadir Coşkun. 309-347. İstanbul: Dâru’l hilâfeti’l aliyye Medresesi, 2019.
• Senûsî, Abdurrahmân b. Muammer. İ‘tibâru’l-meâlât ve murâ‘âtü netâici’t-tasarrufât. Riyad: Dâru İbni’l-Cevzî, 1424.
• Sıddıkî, Mazharuddin. İslâm dünyasında Modernist Düşünce. çev. Murat Fırat, Göksel Korkmaz. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
• Südeys, Abdurrahmân b. Abdülazîz. Kâidetü i’tibâri’l-meâlât. Mekke, 1428.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Hâvî li’l-fetâvî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr li’t-Tabâati ve’n-Neşr, 2004/1424.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. el-Üm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1990.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-Muvâfakât. thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasen Âlu Selmân. 7 Cilt. Dâru İbn Affân, 1997.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. ed-Duʿâʾ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1413.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-kebîr. thk. Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1415.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd). es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir (son) vd. Mısır: Şirketü ve Matba‘atü Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1975.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-‘arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. thk. Komisyon. 40 Cilt. y.y.: Dâru’l-Hidâye, ts.
• Zeydân, Abdülkerîm Behîc (Bîc) el-Ânî el-Kehlî el-Muhammedî (el-Mehmedî). el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Bağdad: Müessesetü Kurtuba, 6. Basım, 1976.
• Zuhaylî, Vehbe. el-Vecîz fî usûli’l-fıkhi’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Hayr, 2. Basım, 2006.
• Zühaylî, Vehbe. et-Tefsîru’l-münîr fi’l-akîde ve’ş-şerî‘a ve’l-menhec. 30 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikri’l-Muâsır, 2. Basım, 1418.
• Zühaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhı’l-İslâmî. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.