İbnü's-Salâh'ın Mukaddime'sinin Hadis Usulü Tarihindeki Yerine Dair Bir İnceleme

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 2, 77 - 100, 30.12.2022

Mehmet Sönmez

Öz

Hadis usulü tarihinde dönüm noktası oluşturan eserlerden biri İbnü’s-Salâh’ın (ö. 643/1245) Mukaddime’sidir. Kendisinden önceki eserlerle kıyaslandığında Mukaddime isnadın terki, bilginin yalnızca kaynak kişiye veya esere nispet edilmesi, hatta birçok defa kaynaksız nakledilmesi gibi özellikleriyle diğerlerinden ayrılmaktadır. Bu özellikler bilginin kolayca işlenmesi, yorumlanması, sentezlenmesi ve yeni formlar kazanması açılarından büyük kolaylıklar sağlamıştır. İbnü’s-Salâh’tan önce de isnadsız bilgi nakline başlandığı görülse de bu husus onunla birlikte alana yerleşmiş, bilginin analiz ve sentezine nispeten daha fazla yoğunluk verilmiştir.
Mukaddime öncesi eserlerden el-Muhaddisü’l-fâsıl’da müellif yorumlarına nispeten daha az rastlanmaktadır. Ayrıca bu eserde yazım gayesinin doğal bir sonucu olarak usul konularının çoğu (örneğin Mukaddime’de yer alan 53 temel hadis usulü konusu) yer almamış, hadisçileri savunma amacına matuf içeriğe ağırlık verilmiştir. Hakim’in (ö 405/1014) Ma‘rife’sine gelince bu eser, usul konularının çoğuna temel düzeyde de olsa yer vermesi hasebiyle el-Muhaddisü’l-fâsıl’dan ayrılmaktadır, müellif yorumlarına nispeten daha fazla rastlanmaktadır, ayrıca eser muhtasar olarak tasarlandığı için usul problemlerine pek yer verilmemiştir. Bu iki eserde bilgiler birkaçı hariç isnadlı nakledilmiştir. Yalnızca on kadar yerde isnad kullanan İbnü’s-Salâh ise eserini usul problemlerini çözme gayesiyle yazdığından eserinde usule ilişkin bütün konulara ve problemlere yer vermeye çalışmıştır. İbnü’s-Salâh el-Muhaddisü’l-fâsıl’dan pek az istifade etmişken Ma‘rife’den nispeten daha fazla yararlanmıştır.
Usul tarihinde dönüm noktası teşkil ettiği söylenebilecek bir diğer eser İbn Hacer’in (ö. 852/1449) Nüzhe’sidir. Nüzhe baştan sona müellifinin özgün cümleleriyle telif edilmiş olup eserde doğrudan bilgi nakline rastlanmamaktadır. Nüzhe’nin aslı olan Nuhbe her ne kadar çoğunlukla Mukaddime’nin muhtasarlarından sayılıyor olsa da bu eserin müstakil bir çalışma olduğunu savunan çalışmalar bulunmaktadır. Nüzhe sonrası dönemde çoğunlukla İbn Hacer’in terim ve tanımlarının tercih edilmesi, Nuhbe ve Nüzhe üzerine yapılan çalışmaların büyük bir yekûn tutması, Mukaddime üzerine yapılan çalışmaların nispeten azalması, Mukaddime’nin merkezî konumunu Nuhbe ve Nüzhe’ye bıraktığını göstermektedir. Makalede incelenen bir diğer eser olan Tedrîb’de Irâkî ve Bulkînî gibi isimler yanında özellikle İbn Hacer’in görüşlerine ağırlık verilmesi de bu düşünceyi teyit etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis Usulü, Hadis Usulü Tarihi, İbnü’s-Salâh, Mukaddime, Râmehürmüzî, Hâkim en-Nîsâbûrî, İbn Hacer

A Study on the Place of Ibn al-Salāh's Muqaddimah in the History of Hadith Methodology

Öz

One of the works that constituted a turning point in the history of hadith method is the Mukaddimah of Ibn al-Salāh (d. 643/1245). Compared to the fravious works, Muqaddimah varies from others with the features such as abandoning attribution (isnād), value information as only source person or work, even being cited many times without any sources. These features have provided great convenience in terms of easily processing, interpreting, synthesizing and gaining new forms of information. Although information transfer without attribution has started before Ibn al-Salah, this issue settled in the field with him, and relatively more intensity was given to the analysis and synthesis of information.
Comments by the author are rarely encountered in al-Muhaddith al-fāsil, one of the works before the Muqaddimah. In addition, as a natural consequence of the purpose of writing, most of the methodological issues, such as 53 basic hadith methodological issues existing in Muqaddimah, were not included in this work, and it is concentrated on the content aiming to defend hadithists. As for Hākim's (d. 405/1014) Ma'rifah, this work differs from al-Muhaddith al-fāsil in that it covers most of the methodological issues, albeit at a basic level, comments by writer is relatively prevail, and as it is briefly desidned, methodological issues are not included at all, as well. In these two works, information has been transferred with attribution, except for a few. Ibn al-Salāh, who used attribution in only ten places, tried to include all methodological issues and problems in his work, since he wrote his work with the aim of solving these methodological problems. While Ibn al-Salah took a little advantage of al-Muhaddith al-fāsil, he benefited from Ma‘rifah relatively more.
Another work that can be accepted as a milestone of the history of hadith metodology is Ibn Hajar’s (d. 852/1449) Nuzhah. Nuzhah has been completely copyrighted with the original sentences of its author and there is not any direct information transfer in the work. Although Nuhbah, which is the original of Nuzhah, is mostly considered as one of the summary of Mukaddimah, there are studies that argue that this work is an independent work. The fact that most of the terms and definitions of Ibn Hajar were preferred in the post-Nuzhah period, the studies on Nuhbah and Nuzhah held a great deal and the relatively decrease in the studies on the Muqaddimah show that the Mukaddimah left its central position to Nuhbah and Nuzhah. In Tedrīb, another work examined in the article, the emphasis on Ibn Hajar’s views, along with names such as Irâkî and Bulkînî, confirms this idea.

Anahtar Kelimeler

Hadith Metodology, The History of Hadith Methodology, İbn al-Salāh, Mukaddimah, Rāmehürmüzī, Hākim en-Nīsābūrī, İbn Hajar

Kaynakça

• Arslan, Ali, “Mukaddimetü İbni's-salâh İsimli Eser Üzerine Yapılan Çalışmalar”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, 6/5 (2017), 2459-2474.
• Aydınlı, Abdullah, Hadis Istılahları Sözlüğü, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Onuncu Baskı, Şubat-2019).
• Bağcı, H. Musa, “Hadis Çalışmalarının Gerileme Dönemlerinde Hadiste İctihâd Kapısının Kapatılması Sorunu”, İslam'ın Anlaşılmasında Sünnetin Yeri ve Değeri Kutlu Doğum Sempozyumu-2001 (Ankara: TDV Yayınları, 2003) 514-573.
• Erdoğan, Tunahan, “Hadis Usûlü Literatüründe Yerleşik Bir Kabulün Tenkidi: Bir İhtisar Örneği Olarak İbn Hacer’in Nuhbetü’l-fiker’i”, Turkish Academic Research Review-Türk Akademik Araştırmalar Dergisi (TARR), 1/1 (Aralık/December 2016), 49-59.
• Erdoğan, Tunahan, “Hadiste İctihâd Kapısı Kapanmış mıdır?”, Türkiye Lisansüstü Çalışmalar Kongresi Bildiriler Kitabı-III, (İstanbul: İlmî Etüdler Derneği 2016), 37-55.
• Erdoğan, Tunahan, “İbnü’s-Salâh’ın Mukaddime’sine Dayalı Eserler”, Hadis El Kitabı, Edt. Zişan Türcan, (Ankara: Grafiker Yayınları, 2016), 429-440.
• Erdoğan, Tunahan, İbnü’s-Salâh’ın Hadislerin Tashîh ve Tahsînine Yönelik Görüşleri; (Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015).
• Gökçe, İbrahim, Nuhbetü’l-fiker ve Nüzhetü’n-nazar Özelinde İbn Hacer’in Hadis Uuslü Alanında Yaptığı Çalışmaların Değerlendirilmesi (Çanakkale: On Sekiz Mart Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016).
• Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadisin Anlaşılması ve Yorumlanmasında Metodoloji Sorunu (Ankara: Otto Yayınları, 6. Baskı, Ekim 2017).
• Güller, Muhammed Emin, İbn Kutluboğa’nın Nüzhetü’n-nazar Haşiyesinde İbn Hacer’e Yönelttiği Tenkitler (Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018).
• Gümüş, Fatih, İbnü’s-Salâh’ın Mukaddime’sinin Hadis Usûlünün Gelişimindeki Yeri (Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020).
• Günaydın, Tuğçe, Hadis Rivayetinde Âlî İsnadlar (İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2022).
• Hâkim, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdullâh el-Hâkim en-Nîsâbûrî, Ma‘rifetü ulûmi’l-hadîs, thk. Es-Seyyid Muazzam Hüseyn, (Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, İkinci Baskı, 1977).
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî İbn Hacer el-Askalânî, Nüzhetü’n-nazar fî tavdîhi Nuhbeti’l-fiker fî mustalahi ehli’l-eser -Hadis Usûlü-, thk. Abdullâh b. Dayfullâh er-Ruhaylî, çev. Abdullah Samed Afaracı (Ankara: İ’tisam Yayınları, ts.).
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed İbn Kuteybe ed-Dineverî, Te’vîlü muhtelifi’l-hadîs, thk. Ebu’l-Muzaffer Saîd b. Muhammed es-Sinnârî, (Kâhire: Dâru’l-hadîs, 1427/2006.).
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Ebû Amr Osmân b. es-Salâh, Ma‘rifetü envâ-i ilmi’l-hadîs, thk. Abdüllatîf el-Hümeym ve Mâhir Yâsin el-Fahl (Lübnân, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002).
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Ebû Amr Osmân b. es-Salâh, Mukaddimetü İbni’s-Salâh (Bulkînî’nin Mehâsinü’l-ıstılâh’ıyla birlikte, Ebû Hafs Ömer b. Reslân el-Bulkînî), thk. Âişe Abdurrahmân bintü’ş-Şâtî (Kâhire, Dâru’l-maârif, ts.).
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Ebû Amr Osmân b. es-Salâh, Ulûmü’l-Hadis –Hadis İlminin Ana Konuları Bilgisi, çev. Abdullah Aydınlı (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019).
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Ebû Amr Osmân İbnü’s-Salâh, Ulûm’ül-hadîs, thk. Nûreddîn Itr, (Dimaşk: Dâru’l-fikr, Üçüncü Baskı, 1433/2012).
• Kahraman, Hüseyin, “İbnü’s-Salâh ve Ulûmü’l-hadîs’i”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/6 (1994), 335-341.
• Kahraman, Hüseyin, Hadis Usûlünde el-Hatîb el-Bağdâdî’nin İbnü’s-Salâh’a Etkileri, (Rehber Ajans, Birinci Baskı, Bursa, 2002/Şubat).
• Kandemir, M. Yaşar, “İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2006), 198-200.
• Kandemir, M. Yaşar, “Mukaddimetü İbni’s-Salâh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: TDV Yayınları, 2006), 121-4.
• Kazan, Tahsin, “İbn Hacer’in Zayıf Hadis ve Çeşitleri Hakkında Özgün Yaklaşımı” Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/21 (2018), 709-727.
• Kazan, Tahsin, İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1448) Hadis Usulündeki Özgünlüğü (Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018).
• Köktaş, Yavuz - Gümüş, Fatih, “Mürsel Hadis Kavramının Gelişiminde İbnü’s-Salâh’ın Rolü”, Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy. 16 (2019), 242-263.
• Marangoz, Mehmet, Râmehürmüzî’nin Hayatı ve Hadisçiliği (Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019).
• Mohammed Shaikhan Tamarkhan, İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî ve eseruhû fi’l-fıkhi’ş-şâfiî, (Bingöl: Bingöl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017).
• Muhammed Celâl Muhammed Râtib el-Cebbân, Menhecü İbni’s-Salâh fî kitâbih “Ulûmi’l-hadîs” (Şâm: Dımaşk Üniversitesi, Şeriat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011).
• Özafşar, M. Emin, İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arkaplanı -Mihne Olayı ve Haşeviye Olgusu-, (Ankara: Otto Yayınları, İkinci Baskı, Ocak-2015).
• Özben, Zübeyde, “Hanefîler’in Mukaddime Temelli Hadis Usûlü Literatürüne Katkısı”, İslam Araştırmaları Dergisi, sy. 36 (2016), s. 1-31.
• Özkan, Halit, “Süyûtî” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010).
• Özşenel, Mehmet, “Bir Hadis Usûlü Klasiği Olarak Ulûmü’l-hadîs ve Etkileri”, İslam ve Klasik (Haziran 2008), 29-38.
• Özşenel, Mehmet, “Bir Kriz Dönemi Âlimi Olarak İbnü’s-Salâh ve Eseri Ulûmü’l-hadîs”, Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (2007), 55-68.
• Öztürk, Betül Şimşek, İbn Hacer el-Askalânî’nin Hadis Usulcülüğü (Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007).
• Râmehürmüzî, Ebû Muhammed el-Hasen b. Abdurrahmân İbn Hallâd er-Râmehürmüzî, el-Muhaddisü’l-fâsıl beyne’r-râvî ve’l-vâî, thk. Dr. Muhammed Muhibbüddîn Ebû Zeyd, (Mısır: Dâru’z-zehâir, İlk Baskı, 2016).
• Sarı, Necmi, “Hadis Usulünün Zirve İsmi: İbn Hacer el-Askalânî”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 47 (2017).
• Sönmez, Mehmet Ali, “İbnü’s-Salâh’ın Mukaddime’sinden Önce Hadis Usûlü Alanındaki Çalışmalar”; Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, (1985), 51-60.
• Sönmez, Mehmet, Etkilenmesi ve Etkisi Bağlamında İbnü’s-Salâh ve Mukaddime’si (Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021).
• Süyûtî, Ebu’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk. Dr. Ahmed Ömer Hâşim, tahrîç: Ahmed İnâyet, (Beyrût: Dâru’l-kütübi’l-Arabî, 1427/2006).
• Süyûtî, Ebu’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk. Muhammed Avvâme, (Cidde/Mekke: Dâru’l-minhâc li’n-neşri ve’t-tevzî’– Medine: Dâru’l-yüsr, li’n-neşr, İlk Baskı, 1437/2016).
• Süyûtî, Ebu’l-Fadl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr es-Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî fî şerhi Takrîbi’n-Nevevî, thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî (ts. yy.).
• Tartı, Nevzat, Muhtasar Hadis İlimleri ve Usulü (Ankara: Otto Yayınları, 2016).
• Tuğlu, Nuri, “Hadis İlminde Kitap Esaslı Sıhhat Tespiti Üzerine Bazı Mülahazalar -Hâkim en-Neysâbûrî ve İbnü’s-Salâh Özelinde-, Dini Araştırmalar Dergisi, 15/41 (Temmuz–Aralık, 2012), 136-155.
• Tunç, Mazhar, İbnü's-Salah'ın Hayatı, Eserleri ve Hadisçiliği (Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1997).
• Ünal, Yavuz, Hadisin Doğuş ve Gelişim Tarihine Yeniden Bakış (İstanbul: Ensar Yayınları, 3. Baskı, 2013).
• Yanar, Nagihan, İbnü’s-Salah’ın Sahih Hadis İle ilgili Görüşlerine Yöneltilen Tenkitler -Irâkî ve İbn Hacer Özelinde- (İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013).
• Yücel, Ahmet, Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi -Hicrî İlk Üç Asır-, (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İkinci Baskı, 2014).
• Yücel, Ahmet, Hadis Tarihi (İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı yayınları, 33. Baskı, Ağustos-2017).
• Yücel, Ahmet, “İlk Hadis Usulü Eserlerinin Yazıldığı İlmî Ortam” Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, 13 (2004), 241-261.