Ebü’l-Kâsım el-Müeddib’e Göre Arapça Emir Kipleri ve Kur’ân’daki Yansımaları

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 2, 241 - 266, 30.12.2022

İrfan Köse

Öz

Bu çalışma, Arap dilinin emir kipleri konusunda, Ebü’l-Kâsım el-Müeddib’in (ö. 338/950) görüşlerini sunmayı amaçlamaktadır. Hakkında malumat oldukça sınırlı olan müellif ve eserinin varlığı, asırlarca gizli kalmıştır. Eserin gün yüzüne çıkarılarak yayınlanmasının üzerinden çeyrek yüzyıldan fazla zaman geçmiş olmasına rağmen Arap dünyasında yapılan sınırlı çalışmalar hâriç, eser üzerinde kayda değer bir araştırmanın yapılmadığı görülmektedir. İsminden de anlaşılacağı üzere bir sarf kitabı olan eser, sarf ilim dalına ait kıymetli bilgilerin yanında, leksikolojik ve fonetik alanda da özgün bilgiler içermekte ve kendine özgü bir terminoloji ve morfolojik tasnif modeli önermektedir. Müellif, bilinen tek eseri olan Deḳâiḳu’t-taṣrîf ‘de Arap dilinde emir ifadeleri hakkında önemli bilgiler vermiştir. Ona göre, emir anlamı ifade eden yapılar belirli kalıplarla sınırlı değildir. İstek bildirme kalıpları bakımından Arapçanın zenginliğine işaret eden müellife göre, emir anlamında kullanılan birbirinden farklı dokuz dilsel malzeme vardır. Ayrıca onun, Kur’ân’da geçen emir türlerini inceleyerek her birini farklı kavramlarla ifade etmesi, ilâhî mesajın anlaşılmasına katkı sağlayacak niteliktedir. Onun tespitine göre, Kur’ân’da bulunan emir ifadeleri, yirmi üç farklı anlamda kullanılmıştır. Buradan hareketle bu makale, Ebü’l-Kâsım el-Müeddib’in Arap dilinin emir yapısı ve Kur’ân’daki yansımalarıyla ilgili tespitlerine odaklanması bakımından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagatı, el-Müeddib, Deḳâiḳu’t-taṣrîf, Emir, Anlam, Kur’ân

According to Abū al-Qāsim al-Mu’addib Arabic Imperative Modes and Their Reflections in the Qur’an

Öz

This study aims to present Abū al-Qāsim al-Mu’addib’s (d. 338/950) views on ʾamr (imperative) modes in the Arabic language. The existence of the author and his work, about which there is very limited information, has been kept secret for centuries. Despite the fact that more than a quarter of a century has passed since the work was unearthed and published, it is seen that no significant research has been done on the work, with the exception of limited studies in the Arab world. As the name suggests, the work, which is a book of consumables, contains valuable information about the science of consumables, as well as original information in the field of lexicology and phonetics, and proposes a unique terminology and morphological classification model. In his only known work, Daqā'iq al-tasrīf, the author gave important information about the expressions of command in Arabic. According to him, forms expressing imperative meaning are not limited to certain forms. According to the author, who points out the richness of Arabic in terms of forms of request, there are nine different language materials used in the meaning of imperative. In addition, his examination of the types of imperatives in the Qur’an and expressing each of them with different concepts will contribute to the understanding of the divine message. According to his determination, the expressions of imperative in the Qur’an are used in twenty-three different meanings. Therefore this article is important in terms of focusing on Abū al-Qāsim al-Mu’addib’s determinations about the imperative structure of the Arabic language and its reflections in the Qur’an.

Anahtar Kelimeler

İmperative, Qur’an, Arabic Language and Rhetoric, al-Mu’addib, Daqā, Meaning

Kaynakça

• Abbâs Hasan. en-Naḥvü’l-vâfî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 15. Basım, 1974.
• Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasen Saîd b. Mes‘ade. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Hüdâ Mahmûd Karâa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hânci, 1990.
• Askerî, Ebû Hilâl el-Hasen b. Abdillâh. el-Furûḳu’l-luġaviyye. thk. Şeyh Beytullah Bayat. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1991.
• Aynî, Bedreddin. el-Maḳâṣıdü’n-naḥviyye fî şerḥi şevâhidi şürûḥi’l-Elfiyye. thk. Alî Muhammed Fâhir vd. 4 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2010.
• Bâhilî, Ebû Nasr Ahmed b. Hâtim. Şerḥu Dîvâni Ẕi’r-rumme. thk. Abdülkuddüs Ebȗ Sâlih. 3 Cilt. Cidde: Müessesetü’l-Îmân, 1982.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Burṣân ve’l-ʿurcân ve’l-ʿumyân ve’l-ḥûlân. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1989.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luġa ve sıhâhu’l-ʿArabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyin, 4. Basım, 1987.
• Daşkıran, Yaşar. “Kur’ân-ı Kerîm’deki Sarf ‘Udûllerinin Anlama Etkisi”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/2 (2018), 1347-1368.
• Dozy, Reinhart Pieter Anne. Tekmiletü’l-meʿâcimi’l-ʻArabiyye. thk. Muhammed Selim Nuaymî. 11 Cilt. Irak: Vüzâratü’s-Sekâfe ve’l-İʿlâm, ts.
• Ebü’l-Kâsım el-Müeddib, b. Muhammed b. Saîd. Deḳâiḳu’t-taṣrîf. thk. Hâtim Sâlih Dâmin. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir, 2004.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn. el-İnṣâf fî mesâ’ili’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kȗfiyyîn. thk. Cevdet Mebrȗk – Muhammed Mebrȗk. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 2002.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-luġa. thk. Muhammed Avd Murʿib. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî - M. Alî en-Neccâr. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Mısriyye, 1955.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yaʿkȗb. el-Ḳâmûsü’l-muḥîṭ. thk. Komisyon. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî Mahzûmî - İbrâhim es-Sâmerrâî. 8 Cilt. Bağdat: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, 1980.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak el-Endelüsî. el-Muḥarrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-ʿazîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Münṣıf. thk. İbrâhim Mustafa - Abdullah Emîn. 3 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Kadîm, 1954.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed. eṣ-Ṣâḥibî fî fıḳhi’l-luġati’l-ʿArabiyyeti ve mesâilihâ ve süneni’l-ʿArab fî kelâmihâ. thk. Ahmed Muhammed Beydûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Ahmed. Muḫtaṣar fî şevâẕẕi’l-Ḳur’ân min Kitâbi’l-Bedîʿ. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, 1934.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed el-Endelüsî. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1983.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn. Tefsîru’l-Ḳurʾâni’l-ʿazîm. thk. Mustafa Seyyid Muhammed. 15 Cilt. Kahire: Müessesetü Kurtuba, 2000.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. eş-Şiʿr ve’ş-şuʿarâ’. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meârif, 2. Basım, 1967.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. Ġarîbü’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Sakr. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1978.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim. Teʾvîlü müşkili’l-Ḳurʾân. thk. İbrâhim Şemseddîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Mâlik, Ebû Abdillâh Cemâlüddîn Muhammed et-Tâî. Şerḥu’l-Kâfiyeti’ş-Şâfiye. thk. Abdülmün‘im Ahmed Herîdî. 5 Cilt. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1982.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sader, 3. Basım, 1993.
• İbn Vellâd, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Muhammed. el-İntiṣâr li-Sîbeveyhi ʻale’l-Müberred. thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1996.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaîş. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. thk. Emîl Bedîʿ Yaʿkûb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. thk. Abdürrezzâk el-Mehdî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabi, 2001.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr Muhammed b. es-Serî b. Sehl. el-Uṣûl fi’n-naḥv. thk. Abdülhüseyin el-Fetlî. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1996.
• İmruülkays, Ebü’l-Hâris Hunduc b. Hucr b. el-Hâris. Dîvânü İmrui’l-Ḳays. thk. Abdurrahmân el-Mustâvî. Beyrut: Dâru’l-Marife, 2. Basım, 2004.
• Kazvînî, Ebü’l-Meâlî Celâlüddîn el-Hatîb. el-Îżâḥ fî ʿulȗmi’-l-Belâġa. thk. Muhammed Abdülmün‘im Hafâcî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnân Dervîş - Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992. Komisyon. el-Muʿcemü’l-vesîṭ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’d-Davet, ts.
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2011.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿu li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. thk. Abdullâh b. Abdulmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd. Teʾvîlâtü’l-Ḳurʾân. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Ḥâvi’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Muavvaz – Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Maʿmer b. Müsennâ, Ebû Ubeyde. Mecâzü’l-Ḳurʾân. thk. Fuat Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1962.
• Merâgî, Ahmed Mustafa. ʿUlûmü’l-belâġa el-beyân ve’l-meʿânî ve’l-bedîʿ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1993.
• Meydânî, Abdurrahmân Habenneke. el-Belâġatü’l-ʿArabiyye. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Nehhâs, Ebû Caʿfer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl. İʿrâbü’l-Ḳurʾân. thk. Abdü’l-Münʿim Halîl İbrahim. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş vd. 15 Cilt. İstanbul: Dârul-Lübâb, 2019.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Safvân Adnân Dâvûdi. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1992.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn. Câmiʿu’t-tefsîr. thk. Komisyon. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 2003.
• Rızâ, Ahmed. Muʿcemü metni’l-luġa. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Mektebeti’l-Hayât, 1985.
• Sâmerrâî, Fâdıl Sâlih. Meâni’n-naḥv. 4 Cilt. Ürdün: Dâru’l-Fikr, 2000.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kūb Sirâcüddîn Yûsuf. Miftâḥu’l-ʿulûm. thk. Naîm Zerzûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1987.
• Sem‘ânî, Ebû Saʿd Abdülkerîm es-. el-Ensâb. thk. Abdurrahman b. Yahyâ. 13 Cilt. Haydarâbâd: Meclisü Dâireti’l-Meârifi’l-Osmâniyye, 1977.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed es-. Tefsîrü’l-Ḳurʾân. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrâhim ve Ebû Bilâl Ganîm b. Abbas. 6 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1997.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 3. Basım, 1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân es-. Şerḥu şevâhidi Muġni’l-lebîb. thk. Ahmed Zâfir Kucân. 2 Cilt. Kahire: Lecnetü’t-Türâsi’l-Arabî, 1966.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed eş-. Şerḥu Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Komisyon. 10 Cilt. Mekke: Maʿhedü’l-Buhȗsi’l-İlmiyye, 2007.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm eş-. et-Tebṣıra fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1980.
• Taberî, Ebû Caʿfer Muhammed b. Cerîr et-. Câmiʿu’l-beyân ʿan te’vîli âyi’l-Ḳurʾân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Dâru Hicr, 2001.
• Ukberî, Ebü’l-Bekâ Muhibbüddîn Abdullâh el-. el-Lübâb fî ʿileli’l-binâʾi ve’l-iʿrâb. thk. Gâzî Muhtâr Tuleymât – Abdülilâh Nebhân. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1995.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Alî b. Ahmed. Esbâbü’n-nüzûl. thk. İsâm b. Abdülmuhsin el-Humeydân. Demmâm: Dâru’l-Islâh, 2. Basım, 1992.
• Yaʿkûb, Emil Bedî’. el-Muʿcemü’l-mufaṣṣal fî şevâhidi’l-ʿArabiyye. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî ez-. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve iʿrâbüh. thk. Abdülcelîl Abdȗh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer ez-. el-Keşşâf ʿan ḥaḳâiḳi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. thk. Halîl Memȗn Şeyhâ. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 3. Basım, 2009.