TECTONO-GEOMORPHOLOGICAL SHAPES IN SİNEBEL GORGE VALLEY AND SURROUNDING (PERVARİ/SİİRT)

Yıl 2020, Sayı: 41, 367 - 395, 22.01.2020

Yahya Öztürk Halil Zorer

https://doi.org/10.32003/igge.653711

Cited By: 3

Öz

The study
area is located on a tectonic belt shaped by the segments of Bitlis Zagros
Suture Zone in the Eastern Anatolia Compression Regime Region, which is one of
the morphotectonic regions of Anatolia. At the same time, the main structure of
the area to the east of the Toros Orogen Belt consists of a curved structure
extending in NW-SE direction. However, the dislocations of the Alp Orogenesis,
which were exacerbated by the paroxysmal phases in the post-Miocene period,
changed the general morphographic structure. This change occurred by fractures formed
due to the rigid characteristics of the Jurassic-Cretaceous massive limestones.
Although the dominant structure around the study area is curved, the last
movement has been shaped by faulting and many shapes of fault geomorphology
have enriched the geomorphological landscape of the region. The aim of this
study was to determine the tectono-geomorphological forms in the Sinebel Gorge
Valley and its surroundings, and to reveal its lithological, tectonic relations
and its effects on the landscape. As a result of field and literature studies,
several geomorphic elements reflecting fracture tectonics were identified in
the study area: hanging valleys, hanging cave, fault valleys, fault
perpendicularty, stepped topography, faceted hills, directional lapya, landslide,
antesedant valley, sequential scree cones, cut hills, travertine, shifted
valleys slope, slope fractures.   As a result of these investigations, it is
understood that these shapes are formed depending upon the compression and
stress tectonics. The geomorphological landscape of the area has a
tectono-dynamic character and later became a polygenic topography with the
coming into play of denudation processes.

Anahtar Kelimeler

Neotectonic, Tectonic Geomorphology, Geomorphological Landscape

SİNEBEL YARMA VADİSİ VE ÇEVRESİNDE (PERVARİ) NEOTEKTONİZMA'NIN JEOMORFOLOJİK PEYZAJA ETKİSİ: TEKTONO-JEOMORFOLOJİK ŞEKİLLER

Öz

Çalışma alanı, Anadolu'nun morfotektonik bölgelerinden olan Doğu Anadolu Sıkışma Rejimi Bölgesinde, BZKZ'nin segmentleriyle şekillendirilen tektonik bir kuşak üzerinde bulunmaktadır. Aynı zamanda Toros Orojen Kuşağı'nın doğusunda bulunan alanın ana yapısı, KB-GD yönlü uzanan kıvrımlı yapıdan oluşmaktadır. Ancak Alp Orojenezi'nin post-Miyosen döneminde paroksizmal safhalarıyla şiddetlenen dislokasyonları, genel morfografik yapıyı değiştirmiştir. Bu değişiklik, Jura–Kretase yaşlı masif kireçtaşlarının rijit karakterlerinden dolayı oluşan kırılmalarla gerçekleştirilmiştir. Çalışma alanı çevresinde hâkim yapı kıvrımlı olsa da şekillendirici son hareket faylanmalar olmuş ve fay jeomorfolojisine ait birçok şekil bölgenin jeomorfolojik peyzajını zenginleştirmiştir. Bu çalışma, Sinebel Yarma Vadisi ve çevresinde bulunan tektono-jeomorfolojik şekillerin tespitini, litolojik, tektonik ilişkilerini ve peyzaja etkisini ortaya konulmasını amaçlamıştır. Arazi ve literatür çalışmaları sonucunda çalışma alanında kırık tektoniğini yansıtan birçok jeomorfik öge belirlenmiştir; asılı vadiler, asılı mağara, fay vadileri, fay diklikleri, basamaklı topoğrafya, façetalı tepeler, yönlü lapyalar, heyelanlar, kret, antesedant vadiler, sıralı kayşat konileri, kesilmiş tepeler, traverten, sıralı su kaynakları, çarpılmış vadi yamaçları, eğim kırıklıkları. İncelemeler sonucu bu şekillerin sıkışma ve gerilme tektoniğine bağlı oluştukları anlaşılmıştır. Alanın jeomorfolojik peyzajı tektono-dinamik karakterlidir, daha sonra denüdasyonel süreçlerin devreye girmesiyle de polijenik bir topografya özelliği kazanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Neotektonik, Fay Jeomorfolojisi, Jeomorfolojik Peyzaj

Kaynakça

• Akkan, E. (1957). Erzincan Ovası’nda son tektonik hareketler ve bunların morfolojideki tesirleri. Türk Coğrafya Dergisi, 21, 124-139.
• Akkan, E. (1964). Erzincan Ovası ve Çevresinin Jeomorfolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Aktürk, A. (1985). Çatak-Narlı yöresi’nin stratigrafisi ve tektoniği. (Doktora tezi, Fırat Üniversitesi Mühendislik Fakültesi Jeoloji Mühendisliği Bölümü, Elâzığ).
• Akyol, İ. H. (1947). Türkiye'de akarsu sistemleri ve rejimleri. Türk Coğrafya Dergisi, 9-10, 1-54.
• Akyol, İ. H. (1948-1949). Türkiye'de akarsu rejimleri. Türk Coğrafya Dergisi, 11-12, 1-34.
• Altın, B. N. (2000). Trakya'da yerşekillerinin neotektonik dönem jeomorfolojik gelişimleri. 28. Coğrafya Meslek Haftası Bildiriler Kitabı. Geçmişte, Günümüzde ve Gelecekte Trakya (Ayrı Basım) içinde.
• Altın, B. N. (2001), Ecemiş Fay Kuşağı doğu bloğunda karstlaşmanın esasları, Niğde Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Ecemiş Fay Kuşağı Çalışma Grubu Workshop-1 içinde, (s. 163-170) Niğde.
• Altınlı, İ. E. (1966a). Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun jeolojisi (birinci kısım). Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 67, 1-24.
• Altınlı, İ. E. (1966b). Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun jeolojisi (ikinci kısım). Maden Tetkik ve Arama Dergisi, 66, 33-76.
• Altınlı, İ. E., Pamir, H. N. & Erentöz, C. (1963). 1/500.000 Ölçekli Jeoloji Haritası, Cizre. Ankara: MTA Yayınları.
• Ardos, M. & Pekcan, N. (1997). Jeomorfoloji Sözlüğü (Kısmen Diğer Yerbilimleri) (Genişletilmiş 2. Baskı). İstanbul: Çantay Yayınları.
• Ardos, M. (1972). Morfolojik yollarla fayların yaşlarının tespiti. Jeomorfoloji Dergisi, 4, 35-45.
• Ardos, M. (1973a). Genç Tektonik Hareketlerin Türkiye Jeomorfolojisi Üzerine Olan Etkileri, (Cumhuriyetin 50. Yılına Armağan). İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Ardos, M. (1973b). Afyonkarahisar bölgesinin kuzeyindeki genç epirojenik hareketlerin jeomorfolojik yollarla tespiti. Jeomorfoloji Dergisi, 5, 61-64.
• Ardos, M. (1979). Türkiye Jeomorfolojisinde Neotektonik. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Arslan H. & Karadoğan S. (2007). Mardin Şehrinin Sitüasyonu ve Yer Seçiminde Etkili Olan Coğrafi Faktörler, Makalelerle Mardin 2: Ekonomi, Nüfus, Kentsel Yapı. Mardin: Mardin İhtisas Kütüphanesi Yayınları.
• Atalay, İ. (2013). Doğa Bilimleri Sözlüğü. İzmir: META Basım ve Matbaacılık Hizmetleri.
• Bailey, N. G., Reynolds, S. C. & King, G. C. P. (2011). Landscapes of human evolution: models and methods of tectonic geomorphology and the reconstruction of hominin landscapes. Elsevier Journal Of Human Evolution, 60, 257–280.
• Bingöl, E. (1986). Doğrultu Atım Sorunu ve Jeolojisi. Ankara: MTA Yayınları Eğitim Serisi.
• Brocklehurst, S. H. (2010). Tectonics and geomorphology. Progress in Physical Geography, 34, (3), 357-383.
• Burbank, D. W. & Anderson, R. S. (2011). Tectonic Geomorphology (2. Edition). USA: Wiley-Blackwell.
• Castellnou, S. P., Marliani, G. I. & Reicherter, K. (2019). Preliminary tectonic geomorphology of the opak fault system, Java (Indonesia). Geophysical Research Abstracts, 21.
• DSİ, (2019). 15 Mayıs 2019 tarihinde svt.bilgi.gov.tr, adresinden edinilmiştir.
• Efe, R. (1994). Biga Yarımadası’nda neotektoniğin jeomorfolojik izleri. Türk Coğrafya Dergisi, 29, 209-242.
• Ege, (2014). Antakya-Kahramanmaraş Grabeninde aktif tektoniğe ait gözlemler. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 (26), 71-88.
• Erinç, S. (1970). Türkiye kuvaterneri ve jeomorfolojisinin katkısı. Jeomorfoloji Dergisi, 2, 12-35.
• Erinç, S. (1973). Türkiye'nin şekillenmesinde neotektoniğin rolü ve jeomorfoloji-jeodinamik ilişkileri. Jeomorfoloji Dergisi, 5(11) 11-26.
• Erinç, S. (2001). Jeomorfoloji 2 (Güncelleştirenler: Ahmet Ertek ve Cem Güneysu). İstanbul: Der Yayınları.
• Erinç, S. (2015). Jeomorfoloji 1 (Güncelleştirenler: Ahmet Ertek ve Cem Güneysu). İstanbul: Der Yayınları.
• Erkal, T. (2019). Yapısal Jeomorfoloji. Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Eroğlu, İ. & Bozyiğit, R. (2011). Güzelhisar Çayı Havzası’nda yapısal birimlerin jeomorfolojik birimlere etkileri. Selçuk Üniversitesi Ahmet Keleşoğlu Eğitim Fakültesi Dergisi, 32, 169-190.
• Erol, O. (1983). Türkiye'nin genç tektonik ve jeomorfolojik evrimi. Jeomorfoloji Dergisi, 11, 1-22.
• Erol, O. (1993). Ayrıntılı jeomorfoloji haritaları çizim yöntemi. İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, 10, 19-38.
• Erturaç, M. K. & Kıyak, N. G. (2017). Yeşilırmak taraçalarında (Orta Kuzey Anadolu) geç pleyistosen iklim değişiklikleri ve düşey yönlü deformasyona akarsu cevabının araştırılması. Türkiye Jeoloji Bülteni, 60, 615-636.
• Erturaç, M. K. (2016). Tektonik jeomorfoloji araştırmalarında temel prensipler. N. Özgen ve Karadoğan. S. (Ed.), Fiziki Coğrafyada Araştırma Yöntemleri ve Teknikler İçinde (s. 223-245). Ankara: Pegem Akademi Yayınları.
• Florinsky, I. V. (1996). Quantitative; topographic method of fault morphology recognition. Elsevier Geomorphology, 16, 103-119.
• Güney, E. (1996). Jeomorfoloji Sözlüğü. İstanbul: Öz Eğitim Yayınları.
• Holbrook, J. & Schumm, S. A. (1999). Geomorphic and sedimentary response of rivers to tectonic deformation: a brief review and critique of a tool for recognizing subtle epeirogenic deformation in modern and ancient settings. Elsevier Tectonophysics, 305, 287-386.
• Hoşgören, M. Y. (2011). Jeomorfoloji Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Çantay Yayınları.
• Huggett, R. C. (2015). Jeomorfolojinin Temelleri. (Çev. Edit.: Uğur Doğan). 3. Basımdan Çeviri. Ankara: Nobel Akademi Yayıncılık.
• İlhan, E. (1969). Türkiye tektoniğinin jeomorfolojisi ile ilişkisi. Jeomorfoloji Dergisi, 1, 12-32.
• İlhan, E. (1976). Türkiye Jeolojisi. Ankara: Nuray Matbaası.
• İmamoğlu M. Ş. & Çetin, E. (2007). Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve yakın yöresinin depremselliği. Dicle Üniversitesi Ziya Gökalp Eğitim Fakültesi Dergisi, 9. 93-103.
• İzbırak, R. (1992). Coğrafya Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB Öğretmen Kitapları Dizisi.
• Jackson, J. & Mckenzie, D. (1984). Active tectonics of the Alpine-Himalayan belt between Western Turkey and Pakistan. Geophyscal Journal Royal Astronomy Society, 77, 185- 264.
• Karadoğan, S. & Tonbul, S. (2015). Adıyaman Havzası’nın yapısal jeomorfolojik özellikleri. Coğrafyada Yeni Yaklaşımlar. Prof Dr. H.C. İbrahim Atalay'ın 45. Meslek Yılına Armağan Kitabı içinde, (s. 321 – 335). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Karataş, A. (2011). Fayların doğal kaynak sularının oluşum ve gelişimine etkileri, Fiziki Coğrafya Sistematik ve Bölgesel İçinde (s. 613-624). Ankara: Türk Coğrafya Kurumu Yayınları.
• Keller, E. A. & D. E. Devecchio (2013). Tectonic geomorphology of active folding and development of transverse draineges., J. F. Shroder (Ed.). In Treatise On Geomorphology. Elsevier.
• Keller, E. A. & Pinter, N. (2002). Active Tectonics; Earthquakes, Uplift and Landscape. New Jersey: Prentice Hall.
• Keller, E. A. & Rockwell, T. K. (1984). Tectonic geomorphology, quaterner chronology and paleoseismicity. ın Costa, J. E. & Fleisher, P. J. (Eds.) Development And Applications Of Geomorphology. (p.p.203-239). Berlin: Springer, Heidelberg.
• Keller, E. A., Johnson, D. L., Clark, M. N. & Rockwell, T. K. (1980). Tectonic Geomorphology and Earthquake Hazard North Flank, Central Ventura Basin, California. ABD: Earthquake Hazards Reduction Program.
• Keser, N. & Dölek, İ. (2015). Teke Yöresinin depremselliği ve jeomorfolojisine etkileri. 1. Teke Yöresi Sempozyumu (4-6 Mart), Bildiriler Kitabı içinde, Burdur.
• Ketin, İ. (1959). Türkiye'nin orojenik gelişimi. MTA Dergisi, 53, 76-86.
• Ketin, İ. (1973). Umumi Jeoloji 1. Kısım: Arzkabuğunun İç Olayları. İstanbul: İTÜ Maden Fakültesi Ofset Baskı Atölyesi.
• Koehler, R. D., Mann, P., Prentice, C. S., Brown, L., Benford, B. & Wiggins – Grandison, M. (2013). Enriquillo-plantain garden fault zone in Jamaica: paleoseismology and seismic hazard. Bulletin of The Seismological Society Of America, 103, 971-983.
• Kruger, P. L. (1984). Tectonic geomorphology and present·day tectonics of the alpine shear system, South Island, New Zealand (Neotectonics, Faults). (Doctoral Dissertation The University Of Arizona).
• Luıreı K., Bhakuni S. S., Suresh N., Kothyari G. C. & Pant P. D. (2014). Tectonic geomorphology and morphometry of the frontal part of Kumaun Sub-Himalaya: appraisal of tectonic activity. Zeitschrift Für Geomorphologie, 58, (4), 435–458.
• Lutgens, F. K., Tarbuck, E. J. & Tasa, D. (2017). Genel Jeoloji Temel İlkeleri (Çev. Edit.: Cahit Helvacı). Ankara: Nobel Akademi Yayıncılık.
• Malik, J. N. & Mohanty, C. (2007). Active tectonic influence on the evolution of drainage and landscape: geomorphic signatures from frontal and hinterland areas along the Northwestern Himalaya, India. Journal Of Asian Earth Sciences, 29, 604-618.
• Mayer, L., 1986. Tectonic Geomorphology of Escarpments and Mountain Fronts. R. E. Wallace (Ed.) In: Active Tectonics, Studies İn Geophysics, (p.p. 125-135). Washington: National Academy Press.
• Mchugh, C. M. G., Ryan, W. B. F., Eittreim, S. & Reed, D. (1998). The influence of the San Gregorio Fault on the morphology of Monterey Canyon. Elsevier Marine Geology, 146, 63–91.
• MGM, (2019). 15 Nisan 2019 tarihinde Van Meteoroloji Bölge Müdürlüğü'nden temin edilmiştir.
• Monroe, J. S. & Wicander, R. (2007). Fiziksel Jeoloji Yeryuvarının Araştırılması. (Çev: Kadir Dirik ve Mehmet Şener) Ankara: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Çeviri Serisi.
• Nazik, L. & Poyraz, M. (2015). Türkiye karst morfolojisinde neotektoniğin rolü. IV. Uluslararası Jeomorfoloji Sempozyumu (15-17 Ekim 2015), Bildiriler Kitabı içinde, Samsun.
• Ortner, H., Sanders, D. & Pomella, H. (2018). Normal fault morphology and ageing of cataclasites at campo ımperatore, Abruzzi Apennines, Italy. Geophysical Research Abstracts, 20.
• Özdemir, M.A. & İnceöz, M. (2003). Doğu Anadolu Fay Zonu’nda (Karlıova-Türkoğlu arasında) akarsu ötelenmelerinin tektonik verilerle karşılaştırılması. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(5), 89-114.
• Özgen, N. (2003). Kuruluş Yeri Bakımından Siirt Şehri ve Yakın Çevresinin Doğal Ortam Özellikleri. Siirt: Siirt Valiliği Yayınları.
• Öztürk, M. Z., Şimşek, M., Utlu, M. & Şener, F. (2016). Bolkar Dağları batı platosunun flüvyo-karstik evrimi. TÜCAUM Uluslararası Coğrafya Sempozyumu, (13-14 Ekim 2016), Bildiriler Kitabı içinde. Ankara.
• Pathak, V., Pant, C. C. & Darmwal, G. S. (2015). Geomorphological features of active tectonics and ongoing seismicity of northeastern Kumaun Himalaya, Uttarakhand, India. Journal Earth Sytsem Science, 124, (6), 1143–1157.
• Pekcan, N. (2019). Karst Jeomorfolojisi. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Pena, J. V. P., Azor, A., Azanon, J. M. & Keller, E. A. (2010). Active tectonics in the Sierra Nevada (Betic Cordillera, SE Spain): ınsights from geomorphic indexes and drainage pattern analysis. Elsevier Geomorphology, 119, 74-87.
• Polat, S. (2011). Türkiye'de traverten oluşumu, yayılış alanı ve korunması. Marmara Coğrafya Dergisi, 23, 389-428.
• Reed, J. J. (1964). Mylonites, cataclasites, and associated rocks along the Alpine Fault, South Island, New Zealand. New Zealand Journal Of Geology And Geophysics, 7 (4), 645-684.
• Roy, S. & Sahu, A. S. (2015). Quaternary tectonic control on channel morphology over sedimentary low land: a case study ın the Ajay-Damodar İnterfluve of Eastern India. Elsevier Geoscience Frontiers, 6, 927-946.
• Sipahioğlu, S., Adatepe, M. A. & Demirci, S. (1986). Fayların aktiflik özellikleri ve tanınmalarında jeomorfolojinin katkısı. İstanbul Üniversitesi Deniz Bilimleri ve Coğrafya Enstitüsü Bülteni, 2(3), 91-103.
• Slemmons, D. B. & De Polo, C. M. (1986). Evaluation of active faulting and related hazard. R. E. Wallace (Ed.) In: Active Tectonics, Studies İn Geophysics. (p.p.45-62) Washington: National Academy Press.
• Sol, B. (2017). Mudurnu Çayı Havzası’nın (Taşburun–Abant Gölü batısı arası) flüvyo-tektonik jeomorfolojisi. (Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Bölümü, İstanbul). https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/ adresinden edinilmiştir.
• Spacapan, J. B., Olivier, G., Leanza, H. A. & Planke, S. (2016). Control of strike-slip fault on dyke emplacement and morphology. Journal Of The Geological Society, 173, 573- 576.
• Sunkar, M., Özdemir, M. A. & Tonbul, S. (2008). Tohma Çayı Yukarı Havzası'nın (Kangal batısı) jeomorfolojisi. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü Coğrafya Dergisi, (17), 16-36.
• Szczygıel, J. (2015). Quaternary faulting in the Tatra Mountains, evidence from cave morphology and fault-slip analysis. Geologıca Carpathıca, 66, (3), 245—254.
• Şaroğlu, F. & Güner, Y. (1981). Doğu Anadolu'nun jeomorfolojik gelişimine etki eden ögeler: jeomorfoloji, tektonik, volkanizma ilişkileri. Türkiye Jeoloji Kurumu Bülteni, 24, 39-50.
• Şaroğlu, F. & Yılmaz, Y. (1986). Doğu Anadolu'da neotektonik dönemdeki jeolojik evrim ve havza modelleri. Maden Tetkik Arama Dergisi, 107, 73-94.
• Şenel, M. (2008). Türkiye Jeoloji Haritaları M-49 Paftası. Ankara: MTA Yayınları
• Şengör, A. M. C. (1980). Türkiye Neotektoniğinin Esasları. Ankara: TJK Yayınları.
• Tonbul, S. & Özdemir, M. A. (1994), Doğu Anadolu Fayı'nın Palu civarında (Elâzığ doğusu) jeomorfolojik birimlere yansıması üzerine gözlemler. TÜCAUM Dergisi, 3, 275-290.
• Trifonov, V. G. & Kozhurin, A. I. (2010). Study of active faults: theoretical and applied implications. Springer Geotectonic, 6(44), 510-528.
• Türkünal, S. (1980). Doğu ve Güneydoğu Anadolu'nun Jeolojisi. Ankara: TMMOB Jeoloji Mühendisleri Odası Yayını.
• Whipple, K. X. (2009). The influence of climate on the tectonic evolution of mountain belts. Nature Geoscience, 2, 97-104.
• Yalçınlar, İ. (1968). Strüktüral Morfoloji: Cilt 1 (Genişletilmiş 2. Baskı). İstanbul: Taş Matbaası.
• Yalçınlar, İ. (1996). Strüktüral Jeomorfoloji 1 (4. Baskı). İstanbul: Öz Eğitim Yayınları.
• Yılmaz, Y. & Yıldırım. M. (1996). Güneydoğu Anadolu orojenik kuşağında nap alanının (metamorfik masiflerin) jeolojisi ve evrimi. Journal Of Earth Sciences, 5, 21-38.
• Yılmaz, Y. (2005). Doğu Anadolu’nun genç tektoniği ve morfotektonik gelişimi. Uluslararası Deprem Sempozyumu (23-25 Mart) Bidiriler Kitabı içinde. Kocaeli.
• Zorer, H. & Tonbul, S. (2019). Başkale Havzasi’nda havza gelişiminin jeomorfometrik analizlerle incelenmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 29(2), 19-38.
• Zovoili, E., Konstantinidi, E. & Koukouvelas, I. (2004). Tectonıc geomorphology of scarpments: The cases of kompotades and Nea Anchıalos Faults. Bulletin of The Geological Society of Greece, 36, 1716-1725.