İmâm Mâtürîdî’nin Mu'tezile Eleştirisi: Ma'dûm Teorisi Örneği

Yıl 2024, Cilt: 10 Sayı: 2, 362 - 389, 25.07.2024

Mikail İpek

https://doi.org/10.69576/ihya.1463882

Öz

Tanrı’ya isnad edilen yaratma fiilinin mahiyetiyle ilgili tartışmaları Antikçağ Yunan Felsefesi’ne kadar götürmek mümkündür. Yunan düşüncesinde yoktan yaratmanın (lâ min şey) o dönemlerde kabul edilmediği bilinmektedir. Felsefî sistemde kabul edilen “hiçten hiç çıkar” ilkesine göre bir şey ona maddelik oluşturacak olan başka bir şeyden meydana gelmektedir. Ancak Hıristiyanlığın da etkisiyle, yaratma ile zorunluluk ilkesi arasındaki ilişki izah edilmiş, bazı düşünce sistemleri zorunluluğu reddederken bazıları ikisini uzlaştırmaya çalışmıştır. Zira zâtî bir Tanrı tasavvuru içeren Hıristiyanlık ve İslâm gibi dinlerde zatı ve sıfatları olan, irade gibi sıfatlara sahip Tanrı inancı bulunmaktadır. Diğer taraftan bu tartışmalar içerisinde yokluk kavramı yeni anlamlar kazanmıştır. İslâmî çevrede yaratma ve yokluk konusunu ilk defa tartışmaya açanlar Mu‘tezilîler olmuştur. Yaratmanın yoktan (ma‘dûm) olduğunu kabul etmekle birlikte, ma‘dûma ezeliyet atfeden Mu‘tezile kelamcıları, ma‘dûmun “şey” olduğunu ve zât-mahiyet sahibi olduğunu ileri sürmüştür. Ma‘dûma ezellik atfedilmesi Ehl-i Sünnet bilginleri tarafından eleştirilmiştir. Söz konusu eleştiri yapan kelamcılardan biri İmâm Mâtürîdî’dir. Ona göre ma‘dûma ezeliyet atfedilmesi, doğrudan Allah’ın ilim, irade ve kudret sıfatlarına halel getirmektedir. Allah’tan başka hiçbir ezelî varlığı kabul etmeyen Mâtürîdî, Mu‘tezile’nin söz konusu fikirleriyle, Zenâdıka, Dehriyye ve Seneviyye’ye benzediğini belirtmiştir. Bu düşüncesini desteklemek için Mu‘tezile’nin diğer konulardaki görüşlerini de gündeme getiren Mâtürîdî, Mu‘tezile’nin, bahsi geçen inkârcı akımlara benzediğini, hatta bazı konularda diğer akımların kendi içinde daha destekli tutumlar sergilediğini ifade etmiştir. Bu çalışmada amaç, Mâtürîdî’nin ma‘dûm teorisini eleştirdiği noktaları ortaya koymaktır. Zira akıl-nakil dengesi konusunda, akla gereken önemi veren ve tartışmaları bu minvalde ilerleten Mâtürîdî’nin, aklı naklin üstünde gören Mu‘tezile’yle yürüttüğü ma‘dûm polemiği son derece kıymetlidir. Mâtürîdî, Mu‘tezile’nin iddialarının yanlışlığını ortaya koyarken, diyelaktik bir yöntem kullanmaktan ziyade, söz konusu görüşleri inkârcı akımların fikirlerine benzetmiştir. Mu‘tezile’nin bakış açısının kadim olanlarda çoğalmayla sonuçlanacağını ileri süren Mâtürîdî, onları âlemin ezeliyetini benimsemekle suçlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Mâtürîdî, Mu‘ezile, Ma‘dûm, Şey

Imām Māturīdī's Criticism of the Mu'tazilites: The Example of Ma'dûm Theory

Öz

The debates about the nature of the act of creation attributed to God can be traced back to ancient Greek philosophy. It is known that creation out of nothing (la min shay) was not accepted in Greek thought at that time. According to the principle of "out of nothing comes nothing" accepted in the philosophical system, something comes into being from something else that will constitute its substance. However, under the influence of Christianity, the relationship between creation and the principle of necessity was explained, and while some thought systems rejected necessity, others tried to reconcile the two. This is because religions such as Christianity and Islam, which have a personal conception of God, have the belief in a God who has essence and attributes, such as the one who wills. On the other hand, the concept of non-existence has gained new meanings in these debates. The Mu‘tazilites were the first to discuss the issue of creation and non-existence in Islamic circles. The Mu‘tazilite theologians, who accepted creation from nothing (ma‘dūm) but attributed eternity to ma‘dūm, argued that ma‘dūm was a "thing" and had essence-essence. The attribution of eternity to ma‘dūm was criticised by Ahl al-Sunnah scholars. Imām al-Māturīdī is one of the theologians who criticised it. According to him, the attribution of eternity to the non-existent directly prejudices God's attributes of knowledge, will and power. Māturīdī, who did not accept any eternal being other than Allah, stated that the Mu‘tazilites resembled the Zenādaka, Dehriyya and Senawiyya with their ideas. Māturīdī, who also brought up the views of the Muʿtazilites on other issues in order to support this idea, stated that the Muʿtazilites were very similar to the aforementioned denialist movements and even exhibited more consistent attitudes on some issues. The aim of this study is to reveal the points where al-Māturīdī criticises the theory of ma‘dūm. Māturīdī's polemic against the Muʿtazilites, who regarded reason as superior to reason, is extremely valuable because Māturīdī, who gave the necessary importance to reason and advanced the discussions in this direction, is extremely valuable in terms of the balance between reason and reason. In demonstrating the fallacy of the Muʿtazilites' claims, al-Māturīdī, rather than using a dialectical method, likened these views to the ideas of denialist movements. Māturīdī argued that the Muʿtazilites' point of view would result in the multiplication of the eternal and accused them of embracing the eternity of the universe.

Anahtar Kelimeler

Kalâm, Māturīdī, Mu‘tazilah, Ma‘dūm, Thing (Shay’)

Kaynakça

• Abdülcebbâr, Kâdî. el-Muhît bi’t-Teklîf. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye, ts.
• Alper, Hülya. “Yokluk Nedir? Seyfeddin el-Âmidî’de Ma‘dûm Kavramı Üzerine Bir İnceleme”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2013), 33-58.
• Altaş, Eşref (ed.). Kitâbü’ş-Şifâ: Nefs. çev. Mehmet Zahit Tiryaki. Ankara: TÜBA-Türkiye Bilimler Akademisi, 2021.
• Altıntaş, Hayrani. “Dehriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/107-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Bağdâdî, Abdülkâdir. el-Fark Beyne’l-Firâk (Mezhepler Arasındaki Farklar). Ankara: TDV Yayınları, 7. Basım, 2014.
• Bâkillânî, Muhammed b. Tayyib. Kitâbu Temhîdi’l-Evâil ve’t-Telhîsi’d-Delâil. Beyrut: Mektebetü’s-Sekâfiyye, 1957.
• Barlak, Muzaffer. “Mu‘tezile’de Ma‘dûm anlayışı: Ebû Reşîd En-Nîsâbûrî Örneğinde bir inceleme”. Eskiyeni 41 (2020), 653-678.
• Biçer, Ramazan. “Şahhâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/269-270. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Cüveynî, İmâmü’l-Harameyn. Kitâbü’l-İrşâd. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1950.
• Çağrıcı, Mustafa. “Yaratma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/324-329. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Delen, Halil İbrahim. Ebü’l-Hüseyin el-Basrî’nin Kelâm Sistemi. Ankara: Fecr Yayınları, 1. Basım, 2023.
• Demir, Osman. “Tevellüd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/4-6. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Demir, Osman. “Zât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/148-150. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Demirli, Ekrem. “Vahdet-i Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/431-435. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Durusoy, Ali. “İbn Sînâ (Felsefesi)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/322-331. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Durusoy, Ali. “Vücûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/137-139. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Eker, Nazlı. “İlk Eş`arîler’e Göre Yaratma: Ma‘dûm Problemi Bağlamında Bir değerlendirme”. Avrasya Sosyal ve Ekonomi Araştırmaları Dergisi 6/6 (2019), 70-78.
• Eş`arî, Ebu’l-Hasan. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve İhtilâfu’l-Musallîn (İlk Dönem İslâm Mezhepleri). İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1. Basım, 2005.
• Gölcük, Şerafettin. “Cehmiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/234-236. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Hayyât, Ebu’l-Hüseyn Abdurrahman b. Muhammed b. Osman. Kitâbü’l-İntsâr ve’r-Redd Alâ İbni’r-Râvendî el-Mülhîd. yy., ty.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Muhammed b. Mükerremi. Lisânü’l-Arab. Kahire: Dârü’l-Meârif, ts.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Mücerradü Makâlât. Kahire: Mektebetü Sekâfetü’d-Diniyye, 2005.
• İbn Sînâ. en-Necât. çev. Kübra Şenel. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018.
• İbnü’l-Melâhimî, Rükneddîn. Kitâbü’l-Fâ’iḳ fî uṣûli’d-dîn. Tahran (1386): Free University of Berlin, 2007.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1992.
• Karadaş, Cafer. “Mu‘tezile’nin Ma‘dûm Nazariyesi ile İbn Arabî’nin A`yân-ı Sâbite Nazariyesinin Karşılaştırılması”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/6 (1994), 267-276.
• Karadeniz, Osman. “Heyûlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/294-295. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kaya, Mahmut. “Fârâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/145-162. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kaya, Mahmut. “Kindî, Ya‘kūb b. İshak (Hayatı ve Şahsiyeti)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/41-58. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kaya, Mahmut. “Sudûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/467-468. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Kaya, Mahmut. “Vücûd (Felsefe)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/139-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Kutluer, İlhan. “Determinizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/215-220. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kutluer, İlhan. “Şey”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/34-36. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Mâtüridî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşîd. el-Mesâil fi’l-Hılâf Beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. Beyrut: Ma‘hedü’l-İnmâi’l-Arabî, 1979.
• Öz, Mustafa. “Hişâm b. Hakem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/153-154. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Öz, Mustafa. “Zındık”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/390-391. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özerol, Mehmet Fatih. “Hüseyniyye ve Behşemiyye’ye Göre Ma‘dûm’un Şeyiyyeti”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/1 (2020), 167-187.
• Özgen, Mustafa. “Mutasavvıfların Yoktan Yaratmaya Dair Görüşleri Üzerine Kelâmî Açıdan Bir Değerlendirme”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2013), 71-103.
• Pezdevî, Ebu’l-Yusr. Usûlü’d-dîn. ed. tahk. Dr. Hanz Peter Linss. Kahire: Mektebetü’l-ezheriyye li’t-türâs, 2005.
• Râzî, Fahreddin. el-Muhassal. çev. Eşref Altaş. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Sâbûnî, Nûreddîn. el-Bidâye Fî Usûli’d-Diyâne (Mâtüridiyye Akâidi). çev. Bekir Topaloğlu. İstanbul: İFAV Yayınları, 12. Basım, 2014.
• Sinanoğlu, Mustafa. “Seneviyye”. İslâm Ansiklopedisi. 36/521-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Şehristânî, Muhammed. el-Milel ve’n-Nihal (Dinler Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi). İstanbul: Litera Yayıncılık, 2. Basım, 2011.
• Taftazânî, Sa’düddîn. Şerhu’l-Akâid. çev. Talha Hakan Alp. İstanbul: İFAV Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Türker, Ömer (ed.). Üsûlûcya. çev. Cahid Şenel. Ankara: TÜBA-Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• Uludağ, Süleyman. “A`yân-ı Sâbite”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/198-199. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Mâsivâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/76. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Wisnovsky, Robert. “İbn Sînâ’nın Şey’iyye Kavramı Üzerine Notlar”. çev. Arzu Merak. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 26/1 (2004), 85-118.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Adem”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/356-357. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Heyûlâ (Kelâm)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kesb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/304-306. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Müşebbihe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/156-158. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yıldırım, Ömer Ali. “Ma‘dûm ve Mümkün: Mûtezile’nin ‘Ma‘dûm’ ve İbn Sînâ’nın ‘Mümkün’ Kavramı Üzerine Değerlendirmeler”. İslâm Araştırmaları Dergisi 30 (2013), 81-107.