Sûfî Şâirin Ehl-i Beyt Sevgisi: Arapgirli Ali Baba Rûmî Örneği

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 482 - 528, 20.07.2025

Selim Ümütlü

https://doi.org/10.69576/ihya.1621420

Öz

Arapgirli Ali Baba Rûmî, tezkirelerde ve diğer biyografik kaynaklarda hakkında bilgi bulunmayan bir şairdir. Onun günümüze ulaşmayı başarabilen tek eseri Dürrü’l-fu’âd ve şeyhü’l-irşâd’dır. Bu eserde yer alan bilgilere göre şair, 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında, taşra denilebilecek bir muhitte ömür sürmüş bir Kâdirî şeyhidir. Şiiri bir irşad vesilesi olarak gören şair, muhataplarına Kâdiriyye’nin efdal ve ekber tarikat olduğu düşüncesini aşılamaya çalışmıştır. Bu amaçla kaleme aldığı Dürrü’l-fu’âd, 9526 beyitten oluşan bir mesnevi olmasının yanı sıra bünyesinde pek çok müstakil manzumeyi ve çoğunluğu Arapça olmak üzere pek çok kaynaktan alınmş nakilleri de barındıran bir eserdir. Eserde; bir mürşide intisap etmenin gerekliliği, cehrî (sesli) zikrin mübah oluşu, saliklerin yapması gereken yahut kaçınması gereken davranışlar, halkın zihnini bulandıran birtakım toplulukların yergisi gibi pek çok konu nasihat-amiz bir üslupla ele alınmıştır. Dürrü’l-fu’âd’ın zengin muhtevası içinde dikkat çeken konulardan biri de Ehl-i Beyt sevgisidir. Şair, eserinin pek çok yerinde umumi olarak Ehl-i Beyt sevgisinden bahsettiği gibi hususi olarak Ehl-i Beyt’i oluşturan fertlere duyduğu muhabbeti de dile getirmiştir. Eserde Ehl-i Beyt ve onların soyundan gelen on iki imam hakkında yazılmış 13 manzume mevcuttur. Bu çalışmada, öncelikle Arapgirli Ali Baba Rûmî’yi Ehl-i Beyt konusuna yönelten sebepler irdelenecek, akabinde Dürrü’l-fu’âd’da yer alan Ehl-i Beyt konulu beyit ve manzumeler belirlenen başlıklar dahilinde incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Mesnevi , Ehl-i Beyt , Ali Baba Rûmî , Dürrü’l-fu’âd

Etik Beyan

Bu makale 08.11.2024 tarihinde Hitit Üniversitesi LEE İslam Tarihi ve Sanatları Anabilim Dalında Doç Dr. Seydi Kiraz danışmanlığında tamamlanan “Arapgirli Ali Baba Rûmî’nin Dürrü’l-Fu’âd ve Şeyhü’l-İrşâd’ı (İnceleme, edisyon kritikli metin, indeks)” adlı doktora tezinden üretilmiştir. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Sufi Poet’s Love For The Ahl al-Bayt: The Example Of Ali Baba Rûmî

Öz

Arapgirli Ali Baba Rûmî is a poet about whom there is no information in tezkires and other biographical sources. His only surviving work is Durr al-fu'âd and sheikh al-irshâd. According to the information in this work, the poet was a Qādirī sheikh who lived in a provincial neighbourhood at the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries. Seeing poetry as a means of guidance, the poet tried to instil in his interlocutors the idea that the Qādiriyya was the most superior sect. For this purpose, he wrote Durr al-fu'âd, which is a masnavi of 9526 couplets, as well as a work that contains many detached verses and quotations from many sources, mostly in Arabic. In the work; many subjects such as the necessity of being initiated into a murshid, the sanctity of jahrî (vocal) dhikr, the behaviours that saliks should do or avoid, and the condemnation of certain groups that muddy the minds of the people are discussed in an advice-pious style. One of the noteworthy topics in the rich content of Durr al-fu'âd is the love of Ahl al-Bayt. In many parts of the work, the poet mentions the love of Ahl al-Bayt in general and expresses his love for the members of Ahl al-Bayt in particular. The work contains 13 verses about Ahl al-Bayt and the twelve imams from their descendants. In this study, firstly, the reasons that led Ali Baba Rûmî of Arapgirli to the subject of Ahl al-Bayt will be questioned, and then the couplets and verses on Ahl al-Bayt in Durr al-fu'âd will be examined under the determined headings.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Mathnawi , Ahl al-Bayt , Ali Baba Rumi , Durr al-Fu

Etik Beyan

This article is derived from his PhD dissertation entitled ‘Durr al-Fu’âd and Sheikh al-Irshâd of Arapgirli Ali Baba Rûmî (Analysis, critical text, index), completed on 08.11.2024 at Hitit University LEE Department of Islamic History and Arts under the supervision of Assoc. Dr. Seydi Kiraz. It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Abdulkâdir Geylânî. Cilâu’l-hâtır Marifet Yolu. çev. Osman Güman. Gelenek Yayınları, 52. Basım, 2023.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ Halk Arasındaki Rivayetlerin İlmî Değeri. çev. Mustafa Genç. İstanbul: Beka Yayıncılık, 2021.
• Açıkel, Yusuf. Kur’an ve Hadisler Işığında Geçmişten Günümüze Ehl-i Beyt. Ankara: Nobel Yayınları, 2009.
• Addas, Claude. Ehl-i Beyt-i Muhammedî Muhammedî Silsile Tasavvufta Hz. Peygamber’e Muhabbet ve Bağlılık. çev. Birol Biçer. İstanbul: Sufi Kitap, 2021.
• Ahmed bin Hanbel. Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût. I-VI Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Akaslan, Yaşar. “Hz. Peygamber’in Ailesi Olarak Sahabe-i Kiram”. Ehl-i Beyt ve Kerbela. ed. Fatih Kurt. Ankara: DİB Yayınları, 2023.
• Algar, Hamid. “Çârdeh Ma‘sûm-i Pâk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/227-228. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Ali Baba İbn Seyyid İbrahim. Dürrü’l-Fu’âd ve Şeyhü’l-İrşâd. Yazma Eser. Nadir Eserler: Marmara Üniversitesi Kütüphanesi, YZ0065, 674.
• Arslan, Mehmet - Erdoğan, Mehtap. Kerbelâ Mersiyeleri. Ankara: Grafiker Yayınları, 2009.
• Ayan, Hüseyin. Nesîmî Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanının Tenkitli Metni I. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2002.
• Ayan Nizam, Elif. “Divan Şiirinde Hz. Hasan”. Klasik Türk Edebiyatında Ehl-i Beyt. ed. Necmiye Özbek Arslan - Fazile Eren Kaya. 211-265. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2023.
• Aydın, Dilara. “Klasik Türk Şiirinde Düvâzdehler”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 103 (2022), 261-281.
• Bedir, Murteza. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/150-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bursalı İsmail Hakkı. Kitâbu’l-Hitâb. haz. Turgut Ulusoy. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1975.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Ferâhu’r-Rûh. haz. Mustafa Utku. 6 Cilt. Bursa: Uludağ Yayıncılık, 2000.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto Yayınları, 6. Basım, 2014.
• Demircan, Adnan. Hz. Ali Dönemi ve Ehl-i Beyt. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Dervişoğlu, Tolga. Eşrefoğlu Rûmî’nin Tarîkatnâme’sinde Hz. Ali Tasavvuru. İstanbul: Üsküdar Üniversitesi Tasavvuf Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Döner, Nuran. Tasavvuf Kültüründe Hz. Peygamber Tasavvuru. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Emir, Enis. Fazîlet-i Ehl-i Beyt-i Rasûlallâh. İstanbul: Der Yayınevi, 1993.
• Erkaya, Mahmud Esad. Kur’an Kaynaklı Tasavvuf Kavramları. İstanbul: Otto Yayınları, 2017.
• Fahruddîn er-Râzî. Tefsîr-i Kebîr Mefâhitü’l-Gayb. çev. Lütfullah Cebeci. 23 Cilt. Ankara: Akçağ Yayınları, 1992.
• Fahrüddin Irâkî. Lemâat Parıltılar. haz. Saffet Yetkin. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/371-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hasan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/282-285. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/518-521. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İsnâaşeriyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/142-147. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Şiîliğin Doğuşu ve Gelişimi”. Milletlerarası Tarihte ve Günümüzde Şiîlik Sempozyumu. 33-46. İstanbul: İSAV, 1993.
• Fîrûzâbâdî. Fezâilü’l-hamse mine’s-sıhâhi’s-sitte. Beyrut, 1982.
• Gökdemir, Atila. Türk İslam Edebiyatı’nda Hz. Fatıma. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Tasavvuftan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılâb Yayınları, 2004.
• Gündüzöz, Güldane. Tasavvuf Kültüründe Tâc Sembolizmi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Gürer, Dilaver. Abdulkâdir Geylânî. İstanbul: İnsan Yayınları, 9. Basım, 2016.
• Gürer, Dilaver. “Klâsiklerimiz/VII ‘el-fethu’r-rabbânî ve’l-feyzu’r-rahmânî’ (Abdülkâdir el-Geylânî-ö.561/1166)”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/8 (2002), 161-172.
• İbn Sa’d, Muhammed. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. Beyrut, 1957.
• İbnü’l-Arabî. Füsûsu’l-Hikem. çev. M. Nuri Gençosman. İstanbul: Ataç Yayınları, 2016.
• İçli, Ahmet. “Klâsik Türk Şiirinde Ehlibeyt Kavram (Sözlüksel) Alanı ve Ehlibeyt İmgesinin Görüntü Seviyeleri”. Klasik Türk Edebiyatında Ehl-i Beyt. ed. Necmiye Özbek Arslan - Fazile Eren Kaya. 1-115. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2023.
• İleri, Merve. Şifa Kaynaklı Teberrük Hadisleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• İmam Nesâî. Peygamberimizin Dilinden Hazreti Ali (Hasâis-i Aleviyye Tercüme ve Şerhi). çev. Abdülkâdir Çuhacıoğlu. İstanbul: Kevser Yayıncılık, 2020.
• Kandemir, M. Yaşar. “Fâtıma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/219-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Kara, Mustafa. “Şemseddin Mısrî ve Aktâb-ı Erbaa”. Klasik Türk Edebiyatında Ehl-i Beyt. ed. Necmiye Özbek Arslan - Fazile Eren Kaya. 117-139. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2023.
• Karabıyık, Edibali. Türk Şiirinde Kâdirî Gelenek. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Karabıyık, Edibali. "Kâdirî tarikatına mensup divan sahibi sûfî şairler ve divanlarındaki dinî-tasavvufî türler üzerine bir inceleme", RumeliDe Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 37 (2023 Aralık), 852-885.
• Karakoç, Sezai. Edebiyat Yazıları-I. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2014.
• Karakoç, Sezai. Gün Doğmadan. İstanbul: Diriliş Yayınları, 2020.
• Keskinkılıç, Esra. Eşrefoğlu Rûmî Tarikatnâme. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Kılıç, Mahmud Erol. Sufi ve Şiir Osmanlı Tasavvuf Şiirinin Poetikası. İstanbul: Sufi Kitap, 2017.
• Kiraz, Seydi. Süleyman Giryânî Necmü’l-Kulûb (İnceleme-Metin). İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2018.
• Kiraz, Seydi. “Süleyman Giryânî’nin On İki İmam Menâkıbnâmesi”. Turkish Studies – International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 12/10 (2017), 185-224.
• Kiraz, Seydi - Ümütlü, Selim. “Bir Ehl-i Beyt Muhibbi Mehmed Lebîb Efendi ve Kerbelâ Mersiyeleri”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları Dergisi [Journal Of Old Turkish Literature Researches] 4/1 (2021), 85-122.
• Köksal, M. Fatih. “Hz. Ali ve Ehl-i Beyt Âşığı Bir Kadın Şair: Sadberg Hanım ve Cöngü”. Klasik Türk Edebiyatında Ehl-i Beyt. ed. Necmiye Özbek Arslan - Fazile Eren Kaya. 141-162. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2023.
• Mermer, Kenan. Tasavvuf Edebiyatı İsimler, Kavramlar ve İlişkiler Ağına Metodik Bir Yaklaşım (9-13. yüzyıl). Bursa: Bursa Akademi Yayınları, 2023.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc. Sahîh-i Müslim Muhtasarı. çev. Abdullah Feyzi Kocaer. Konya: Hüner Yayınevi, 2013.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemeti’l-Kâmûsi’l-Muhît. ed. Mustafa Koç. İstanbul: TYEKB Yayınları, 2013.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Tasavvuf, Velâyet ve Kâinatın Görünmez Yöneticileri Tarihsel, Sosyolojik ve Eleştirel Bir Yaklaşım. İstanbul: Alfa Yayınları, 2021.
• Özkan, Ahmet. “Sünni Mutasavvıflarda Hz. Ali ve Ehl-i Beyt Algısı: Eşrefoğlu Rûmî Örneği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Velî Araştırma Dergisi 86 (2018), 83-93.
• Rağıb el-İsfahânî. Müfredât Kur’an Kavramları Sözlüğü. İstanbul: Çıra Yayınları, 2010.
• Sarıkaya, Meliha Yıldıran. Türk İslam Edebiyatında Hz. Ali. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2004.
• Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Erhan Kocabıyık. İstanbul: Alfa Yayınları, 2020.
• Seyyid Kutub. Fîzılâl-il Kur’an Kur’an’ın Gölgesinde. çev. Bekir Karlığa vd. İstanbul: Hikmet Yayınları, t.y.
• Söylemez, İdris. Seyfullâh Nizâmoğlu Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013.
• Sühreverdî, Şihabüddin. Avârifü’l-Meârif Tasavvufun Hakikatleri. çev. Abdulvehhab Öztürk. İstanbul: Saadet Yayınları, 2010.
• Şah İsmail. Hatâyî Dîvânı (İnceleme, Tenkitli Metin, Tıpkıbasım). haz. Muhsin Macit. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Şahin, Hanifi. “Osmanlı’da Ehl-i Beyt Sevgisinin Kurumsal Adı: Nakîbü’l-Eşraflık”. Ehl-i Beyt ve Kerbela. ed. Fatih Kurt. 55-61. Ankara: DİB Yayınları, 2023.
• Şenödeyici, Özer. Nesîmî ve Hurufilik Kitabı. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Tahralı, Mustafa. “Rifâiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/99-103. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen-i Tirmizî Tercümesi. haz. Abdullah Parlıyan. Konya: Konya Kitapçılık, 2007.
• Uludağ, Süleyman. “Âl-i Abâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/306-307. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2. Basım, 2016.
• Uysal, Muhittin. Tasavvuf Kültüründe Hadis Tasavvuf Kaynaklarındaki Tartışmalı Rivayetler. İstanbul: Ensar Yayınları, 2012.
• Ümütlü, Selim. Arapgirli Ali Baba Rûmî’nin Dürrü’l-Fu’âd ve Şeyhü’l-İrşâd’ı (İnceleme, Edisyon Kritikli Metin, İndeks). Çorum: Hitit Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Ümütlü, Selim. “Arapgirli Ali Baba Rûmî’nin Dürrü’l-Fu’âd ve Şeyhü’l-İrşâd’ında Hz. Peygamber”. marifetname 12/1 (Haziran 2025), 403-431.
• Varol, M. Bahaüddin. İslam Düşüncesi ve Tarihinde Ehli Beyt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Yavuz, Adil. “Kisâ’ Hadisi Rivayetleri ve Ehl-i Beyt Kimliği”. Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 19 (2005), 153-177.
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. 10 Cilt. İstanbul: Azim Dağıtım, 2017.
• Yekbaş, Hakan. “Türk Edebiyatında Ehl-i Beyt (Hz. Ali, Hz. Fâtıma, Hz. Hasan ve Hüseyin) Mevlidleri”. Klasik Türk Edebiyatında Ehl-i Beyt. ed. Necmiye Özbek Arslan - Fazile Eren Kaya. 267-299. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2023.
• Yeniterzi, Emine. Divan Şiirinde Na’t. Ankara: TDV Yayınları, 1993.
• Yıldıran Sarıkaya, Meliha. “Türk-İslâm Edebiyatında Ehl-i Beyt ve Muâdili Kavramları Şiire Taşıma Geleneği”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 32 (2007), 89-126.
• Yıldırım, Ahmet. Tasavvufun Temel Öğretilerinin Hadislerdeki Dayanakları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 4. Basım, 2020.
• Yılmaz, Mehmet. Kültürümüzde Ayet ve Hadisler. İstanbul: Kesit Yayınları, 2013.
• Yücer, Hür Mahmut. Osmanlı Toplumunda Tasavvuf 19. Yüzyıl. İstanbul: İnsan Yayınları, 2021.