Idris Muhtefi and Wahdat al-Wujud

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 556 - 579, 20.07.2025

Muhammed Nur Kaplan , Ş. Elvan Öksüzoğlu

https://doi.org/10.69576/ihya.1624401

Öz

The diverse intellectual output and spiritual dynamism of Sufi orders during the Ottoman period aimed to illuminate profound metaphysical subjects, inspire contemplation, and guide seekers along the spiritual path. This study focuses on the inner unity expressed by a Melami sheikh within the conceptual framework of Wahdat al-Wujud, based on the poetry of Idris Mukhtafi, a mysterious figure associated with the Bayrami-Melami tradition of the Ottoman era. In this context, a well-known fifteen-couplet poem that reflects the metaphysical views of Idris Mukhtafi is examined in detail.The study explores the key spiritual concepts alluded to in the poem, their connection with Wahdat al-Wujud, and how these themes contribute to the embodiment of symbolic language in the spiritual life of the wayfarer. Particular attention is given to the transformative function of symbols and metaphors, which have long served as universal tools of human expression. Symbolism plays a central role in Sufi literature, where poems and discourses marked by intense metaphorical language are often referred to as satahat. Though such expressions may appear to arise from spiritual ecstasy or enthusiasm, close analysis reveals that they are underpinned by coherent theological insights and well-grounded metaphysical principles. Through a combination of textual analysis and literature review, this study reveals the symbolic structures and conceptual foundations embedded in the verses of Idris Mukhtafi and elucidates their relationship to the doctrine of Wahdat al-Wujud. Ultimately, the study offers a deeper understanding of the Melami path as a spiritual orientation rooted in inward unity, symbolic insight, and the existential search for divine truth.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Bayramiyya , Melamiyya , Idris Mukhtafi , Wahdat al-Wujud

İdris Muhtefî ve Vahdet-i Vücûd: Melâmi Bir Perspektiften İçsel Birlik ve Hakikat Arayışı

Öz

Osmanlı dönemi tasavvuf ekolleri, hareketliliği ve üretilen sayısız çeşitlilikte eser dilin imkanlarını aşan bir ustalık ile derin konuları açıklamayı, düşünce üretmeyi, manevi arayış içinde olanlara yol göstermeyi hedeflemiştir. Bu çalışma, Osmanlı dönemi Bayrâmi Melâmilerinden gizemli bir isim olarak anılan İdris Muhtefî’nin şatahatından hareketle bir Melâmi şeyhinin vahdet-i vücûd çerçevesinde içsel birlik arayışını ele almayı amaçlamaktadır. Bu gayeden hareketle İdris Muhtefî’nin görüşlerini yansıtan on beş beyitlik meşhur şiiri incelenmiştir. Şiirde geçen anahtar kavramlar ve vahdet-i vücûd ile ilişkisi, vahdet-i vücûd düşüncesini yansıtan tema ve sembollerin hakikat yolcusu için yaşam pratiğine dönüştürmesi hakkında ne tür bilgiler içerdiği araştırılmıştır. Semboller ve metaforlar insanlığın binlerce yıldır kullanageldiği en iyi dilsel aktarım araçlarındandır. Bu yüzden sembollerin evrensel bir değer oldukları söylenebilir. Sembollerin tasavvuf edebiyatında kullanımları oldukça yaygındır. Tasavvuf eserleri arasında remiz ve temsil içeriği yoğun olan eserler ve şiirler genelde şatahat olarak adlandırılan bir üslup ile ifade edilir ve bu üslup tasavvufi hakikatlerin sembolik bir dille aktarılmasına imkan sağlar. Manevi coşku ve heyecan ile söylendiği düşünülen bu şatahatlar naliz edildiğinde tutarlı ve belli prensiplerle temellendirilmiş güçlü bir düşünceye, bilgiye dayandırıldıkları görülmektedir. Çalışmada yapılan literatür taraması ve metin analizi sonucunda İdris Muhtefî’nin beyitlerinde geçen sembollerin işlevleri, kökleri ve vahdet-i vücûd düşüncesi ile ilişkileri ortaya konmaktadır. Bu bağlamda çalışma bireyin hakikat arayışı ve manevi yönelimlerine dair derinlemesine bir anlayış geliştirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Bayrâmi , Melâmi , İdris Muhtefî , Vahdet-i vücûd

Kaynakça

• Abdullah Efendi, Sarı. Gönül Meyveleri: Semerât-ül-Fuad, çev. Yakup Kenan Necefzade. İstanbul: Yeni Şark Maarif Kütüphanesi, 1967.
• Afifi, Ebu’l Ala. Muhyiddin İbnü'l-Arabi, Tasavvuf Felsefesi, çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• Aresteh, A. Reza. “Evrensel Benliğe Giden Yol”. Sûfi Psikolojisi. haz. Kemal Sayar. 51-96. İstanbul: Timaş Yayınları, 5. Basım, 2008.
• Atâyî, Nev‘îzâde. Hadâ’iku’l-Hakâ’ik fî Tekmileti’ş-Şakâ’ik, haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Baş, Mustafa. “Dinlerde ve Geleneksel Türk İnanışlarında Dağ Kültü”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 13/1 (Mart 2013), 165-179.
• Chittick, W. C. İbnü’l-Arabî Metafiziğinde Hayal: Sufinin Bilgi Yolu, çev. Ömer Saruhanoğlu. İstanbul: Okuyanus Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Chittick, William C. Imaginal Worlds: Ibn Arabi and the Problem of Religious Diversity. Albany, NY: State University of New York Press, 1994.
• Chittick, William C. Varolmanın Boyutları, çev. Turan Koç. İstanbul: İnsan Yayınları, 7. Basım, 2019.
• Çınar, Nazım. Ahmed b. Süleyman el-Ervâdî: Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. Ankara: Sonçağ Akademi, 2024.
• Demirli, Ekrem. İbnü’l Arabi Metafiziği. İstanbul: Sufi Kitap, 3. Basım, 2017.
• Eliade, Mircea. Patterns in Comparative Religion, çev. Rosemary Sheed. New York: Sheed & Ward, 1958.
• el-Muhâsibî, Haris. er-Riâye li Hukûkillah Kalp Hayatı, haz. Abdülhakim Yüce. İstanbul: Işık Yayınları, 2011.
• Gölpınarlı, Abdülbâkî. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Kapı Yayınları, 3. Basım, 2022.
• Guénon, Rene. Fundamental Symbols: The Universal Language of Sacred Science, çev. Alvin Moore. Cambridge: Quintessence Publishing, 1995.
• Hecht, Eugene. Optics. San Francisco: Addison Wesley, 1998.
• Hücviri, Hücvirî. Hakikat Bilgisi Keşfu’l-Mahcûb, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 6. Basım, 2018.
• Izutsu, Toshihiko. İbnü’l-Arabî’nin Fusûs’undaki Anahtar Kavramlar, çev. Ahmed Yüksel Özemre. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 4. Basım, 2005.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. Ekrem Demirli. 1. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 3. Basım, 2014.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. Ekrem Demirli. 12. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. Ekrem Demirli. 1. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 4. Basım, 2007.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Fütûhât-ı Mekkiyye, çev. Ekrem Demirli. 7. Cilt. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• İbnü’l-Arabî, Muhyiddin. Nurlar Risâlesi İttihâdü’l Kevnî, çev. Mahmut Kanık. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• İbnü’l Arabi, Muhyiddin. Füsusü'l-Hikem, çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Alfa Yayınları, 3. Basım, 2020.
• İbnü’l Arabi, Muhyiddin. Tedbîrat-ı İlâhiyye, haz. Mustafa Tahralı. İstanbul: İz Yayıncılık, 6. Basım, 2013.
• İbnü’l Arabi, Muhyiddin. Tedbîrâtü’l- İlâhiyye Siyaset ve Ahlak, çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Fikriyat, 2024.
• Kara, Mustafa. Türk Tasavvuf Tarihi Araştırmaları Tarikatlar, Tekkeler, Şeyhler. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Kaşânî Natanzî, İzzeddîn Mahmûd bin Ali. Tasavvufun Ana Esasları (Misbâhu'l-Hidâye ve Miftâhu'lKifâye), çev. Hakkı Uygur. İstanbul: Kurtuba Kitap, 2010.
• Kaşani, Abdürrezzak. Sufilerin Kavramları Itılahatu’s- Sufiyye, çev. Abdürrezzak Tek. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2024.
• Kılıç, Mahmud Erol. Şeyh-i Ekber İbnü’l-Arabî Düşüncesine Giriş. İstanbul: Sufi Kitap, 2022, 10. Basım.
• Köle, Bekir. “Mevlâna’nın Mesnevi’sinde Gemi Metaforu”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi / The Journal of International Social Research, 9/42 (Şubat 2016), 1869, 1877.
• Kuşeyri, Abdülkerim. Kuşeyri Risalesi, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 11. Basım, 2021.
• Özdemir, Faruk. “Hz. Mûsâ’nın (a.s.) Asâsının Hâkimiyet Sembolü Olarak Yorumlanması Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. International Journal of Social and Humanities Sciences Research, (2024), 11/106, ss. 740–752. DOI: https://doi.org/10.5281/zenodo.11109334
• Rûmî, Ebü’l-Hayr-ı. Saltuk-nâme, haz. Şükrü Haluk Akalın. 1. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1988.
• Rûmi, Mevlânâ Celâleddin. Şark İslam Klasikleri Mesnevî, çev. Veled Çelebi İzbudak. 6. Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1988.
• Rûmi, Mevlânâ Celâleddin. Şark İslam Klasikleri Mesnevî, çev. Veled Çelebi İzbudak. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1995.
• Sarı Abdullah Efendi. Gönül Meyveleri: Semerât-ül-Fuad, çev. Yakup Kenan Necefzade. İstanbul: Yeni Şark Maarif Kütüphanesi, 1967.
• Şermî en Naksîbendî, Şeyh Âlî. Şerh-i Gazelî Hazretî İdrîs Muhtefî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nazif Paşa, 00419. https://portal.yek.gov.tr/main/login?return_url=https%3A%2F%2Fportal.yek.gov.tr%2Fworks%2Fdetail%2F313860
• Şükün, Ziya. Farsça-Türkçe Lügat Gencinei Güftari Ferhengi Ziya. İstanbul: Maarif Matbaası, 1944.
• Taşköprüzâde Ahmed Efendi. Eş-Şakâ’iku’n-Nu‘mâniyye fi Ulemâi'd-Devleti’l-Osmaniyye, haz.
• Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Tatçı, Mustafa. Bir Mektebe Uğradım. İstanbul: H Yayınları, 2022.
• Azamat, Nihat. “Muhammed Nûrü’l-Arabî.” TDV İslâm Ansiklopedisi, 30. Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Topaloğlu, Bekir. “El-Muhîṭ.” TDV İslâm Ansiklopedisi, 31. Cilt. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Vicdânî, Sâdık. Tomâr-ı Turuk-ı Aliyye Melâmîlik, haz. İsmail Güleç. İstanbul: İz Yayıncılık, 2022.
• Yılmaz, Ömer. Geçmişten Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2. Basım, 2017.