Qadi Courts and Social Justice: Legal Remedies and Procedures in the Classical Ottoman Period

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 728 - 755, 20.07.2025

Celalettin Uzun

https://doi.org/10.69576/ihya.1637456

Öz

The fundamental conditions for a life befitting human dignity are justice, equality, respect for rights, and adherence to all these principles. While the meanings attributed to these concepts—which establish and reinforce interpersonal relations—may vary across societies or over time, they nonetheless constitute the foundational norms of life in every community. Within this framework, the Ottoman administrative tradition attached great importance to justice and established a trustworthy judicial system based on fairness, headed by judges (qadis) in every district. Owing to the fair adjudication system shaped by qadi courts, a significant portion of the non-Muslim population, in addition to the Muslim subjects, preferred to resolve their disputes according to Islamic legal principles.
This study aims to provide information about the judicial procedures of qadi courts by examining selected şer‘iyye (Islamic court) records. It explores how legal matters brought before these courts were prosecuted, the procedural methods followed in resolving disputes, how justice was ensured, and how the local populace benefited from the judicial services of these courts. The study also reveals that certain legal interpretations, which are today regarded as universally valid and absolute, were not always applied in the same manner across all contexts and locations. Furthermore, the research demonstrates that, in addition to witness testimony and public recognition—both of which were essential for identifying crimes and criminals in qadi courts—any form of evidence that aided in proof, such as clues, traces, signs, forensic findings, or expert opinions, were also utilized in judicial proceedings. Notably, the study finds that investigations of cases that seriously disrupted public order or involved broader communal interest were often conducted in the presence of high-ranking provincial military officials or their representatives.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Ottoman Society , Court , Justice , Judiciary , Qadi

Kadı Mahkemeleri ve Toplumsal Adalet: Osmanlı Klasik Döneminde Çözümler ve Usuller

Öz

İnsana yaraşır bir hayatın temel şartları; adalet, eşitlik, hakka saygı ve tüm bunlara riayettir. Her toplumda, insan ilişkilerini kuran ve pekiştiren bu kavramlara yüklenen anlamlar toplumdan topluma ya da zamana göre farklılaşabilmektedir. Ancak bu kavramlar her toplumda hayatın en temel kaidelerini oluşturmaktadır. Bu çerçevede Osmanlı yönetim geleneğinde adalete büyük bir ehemmiyet verilmiş ve her kazada kadıların başında bulunduğu adalete dayalı güvenilir bir yargı sistemi oluşturulmuştur. Kadı mahkemelerinin oluşturduğu adil yargılama sistemi sayesinde Müslüman ahalinin dışında Gayrimüslim ahalinin önemli büyük bir kısmı da kendi aralarındaki problemli konuları çözmek için İslami hükümlerle yargılanma yolunu tercih etmiştir. Yapılan bu çalışmayla da bir kısım şer’iye sicili defterlerinden yola çıkılmak suretiyle kadı mahkemelerinin yargılama yöntemleri hakkında bilgi verilmiştir. Böylece bu mahkemelere getirilen sorunların ne şekilde kovuşturulduğu, mahkemelerce anlaşmazlıklara getirilen çözümlerde takip edilen usullerin neler olduğu ile bu mahkemelerde adaletin nasıl sağlandığı ve ahalinin bu mahkemelerin olanaklarından nasıl istifade ettiği gibi soruların cevaplarına yer verilmiştir. Bununla birlikte çalışmada bugün mutlak ve kesin bilgi olarak genel kabul gören bir kısım yargıların her zaman her yerde aynı şekilde uygulanmadığı sonucuna da ulaşılmıştır. Öte yandan yapılan çalışmayla kadı mahkemelerinde zamanın imkânlarından hareketle suçu ve suçluyu tespit etmek amacıyla yargılamada kabul gören ve etkili olan şahit beyanı ile toplumun tanıklığının dışında günümüzde olduğu gibi ispata yardım eden her türlü ipucu, iz veya işaret ya da kriminal bulgular ve bilirkişi görüşünün kullanıldığı görülmüştür. Yine özellikle toplum düzenini derinden sarsan ve kamuyu ilgilendiren soruşturmaların genelde taşranın üst düzey askeri yetkililerinin veya bunları temsil eden kişilerin huzurunda gerçekleştiği yapılan çalışmada tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Osmanlı Toplumu , Mahkeme , Adalet , Yargı , Kadı.

Kaynakça

• Akbulut, İlhan. “Osmanlı Devletinde Adalet Düzeni”. AÜEHFD 4/1-2 (2000), 219–256.
• Akgündüz, Ahmed. “İslam Hukukunun Osmanlı Devletinde Tatbiki: Şer’iye Mahkemeleri ve Şer’iye Sicilleri”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009), 13–48.
• Akgündüz, Ahmet. “İslam Hukukunda Ecr-i Misil Müessesesi ve Günümüz Hukukuna Tesirleri”. Dicle Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 2 (1984), 339–375.
• Akgündüz, Ahmet. Şer’iye Sicilleri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1988.
• Akgündüz, Ahmet. “İslam ve Osmanlı Hukukunda Mürurızaman Müessesesi”. SÜHFD 1/1 (1988), 43–90.
• Akman, Mehmet. “Osmanlı Ceza Muhakemesi Hukukuna Hâkim Olan İlkeler”. Osmanlı Ansiklopedisi. 6/470–477. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Aubry, De La Motraye. La Motraye Seyahatnamesi. Çev. Nedim Demirtaş. İstanbul: Kitap Yayın Evi, 2007.
• Aydın, M. Akif. “Kanunnâmeler ve Osmanlı Hukuku’nun İşleyişindeki Yeri”. Osmanlı Araştırmaları 24 (2004), 37–46.
• Bardakoğlu, Ali. “Osmanlı Hukukunun Şer’iliği Üzerine”. Osmanlı Ansiklopedisi. 6/412–446. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Bayındır, Abdülaziz. “Osmanlı’da Yargının İşleyişi”. Osmanlı Ansiklopedisi. 6/429–446. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• Breüning, Hans Jakob. Breüning Seyahatnamesi: Doğu Ülkelerine Yolculuk, İstanbul 1579. İstanbul: Kitap Yayın Evi, 2020.
• Çağrıcı, Mustafa. “Adalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. I/341–343. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Çolak, Kamil. XVI. Yüzyılda İstanbul’da İhtidâ Hareketleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2000.
• Çolak, Mücahit. “İslam Muhakeme Hukukunda Şahitlik ve Hükümler”. ERZSOSDE 9/2 (2016), 85–104.
• Diyarbekir Amid Mahkemesi 3715 Numaralı Sicil (1065). Haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
• Diyarbekir Amid Mahkemesi 3712 Numaralı Sicili (1145–1212). Haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
• Diyarbekir Amid Mahkemesi 3754 Numaralı Şer’iye Sicili (1151–1154). Haz. Mehmet Yahya Okutan vd. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku: Adalet ve Mülk. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2021.
• Ekinci, Ekrem Buğra. “Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü (Klasik Devir)”. Belleten LXV/61 (2001), 959–1005.
• Emecen, Feridun M. Osmanlı Klasik Çağında Siyaset. İstanbul: Timaş Yayınları, 2015.
• Erkan, Nevzat. “18. Yüzyılın İlk Yarısında Üsküdar Sicillerine Göre Müslim-Gayrimüslim İlişkilerinin Hukukî Boyutu”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi (İhya) I/1 (2015), 48–79.
• Gümüş, Ercan. “17. ve 18. Yüzyıl Osmanlı Devleti Hukuk Düzeninde Zamanaşımı (Mürûr-ı Zamân) Uygulaması ve Amid Mahkemesi’nden Bazı Örnekler”. OTAM 42 (2017), 97–115.
• Gürer, Serpil. XVII–XVIII. Yüzyıllarda Fransız Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu. Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları, 2013.
• Havas-ı Refia Mahkemesi Şer’iye Sicili, İstanbul Müftülüğü Şer’i Sicil Arşivi, SS. HAREMAH Defter No: 11, 19, 62, 75, 77, 106, 108, 111, 112, 128, 140, 143, 263.
• Harput Şer’îye Sicili, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, MŞH. ŞSC.d. No: 181, 278, 324, 368, 383, 384, 385.
• Harput Şer’îye Sicili, Ankara İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Defter No: 38244-I, 38244-II, 38244-III, 38244-VI.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu: Klasik Çağ (1300–1600). Çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2009.
• İnalcık, Halil. “Mahkeme”. İslam Ansiklopedisi. 7/149–151. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1978.
• İnalcık, Halil. Osmanlı’da Devlet, Hukuk ve Adâlet. İstanbul: Kronik Kitap Yayınları, 2018.
• Karabacak, Melike. “Irzımı İsterim: 19. Yüzyılda Cinsel Saldırı Davaları Üzerine Bir Vaka İncelemesi”. Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 6/14 (2019), 189–212.
• Karacakaya, Recep – Yücedağ. Osmanlı Arşiv Vesikaları. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2017.
• Karaman, Hayreddin. “Adalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. I/343–344. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Kısa, Yavuz. Savaşlar Döneminde Anadolu Şehirleri: İkinci Viyana Kuşatması’ndan Pasarofça Antlaşması’na (1683–1718) Ayntab, Kayseri, Manisa ve Trabzon. İstanbul: İdeal Kültür Yayıncılık, 2023.
• Komisyon. Hadislerle İslam. 5. İzmir: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Kömbe, İlker. “Dünya Düzeninin Temelleri: Adalet Dairesi Literatürüne Giriş”. Dîvân: Disiplinler Arası Çalışmalar Dergisi 18/35 (2013/2), 130–198.
• Ortaylı, İlber. “Osmanlı Kadısı, Tarihi Temeli ve Yargı Görevi”. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi 30/1 (1975), 117–127.
• Ortaylı, İlber. Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı. İstanbul: Kronik Yayınları, 2017.
• Özkorkurt Ünal, Nevin. “Yargı Bağımsızlığı Açısından Osmanlı’da ve Günümüz Türkiye’sinde Yargıya Genel Bir Bakış”. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 57/1 (2008), 225–242.
• Öztürk, Mehmet. Kâdî Şüreyh. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Pangulu. “Mahkeme”. İslam Ansiklopedisi. 7/148–149. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1978.
• Peirce, Leslie. Ahlak Oyunları 1540–1541: Osmanlı’da Ayntab Mahkemesi ve Toplumsal Cinsiyet. Çev. Ülkün Tansel. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2005.
• Sağlam, Hadi. “Naslardaki Şahitlikle İlgili Düzenlemelerin İslam Hukukuna Yansımaları Işığında Kadınların Şahitliğinin Değerlendirilmesi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1/2 (2008), 359–402.
• Schweigger, Salomon. Sultanlar Kentine Yolculuk 1578–1581. Çev. Türkis Noyan. İstanbul: Kitap Yayın Evi, 2014.
• Sezer, Furkan. Suç Önleme Stratejileri Boyutuyla İç Güvenlik Hizmetleri Yöntemi: Edirne İl Emniyet Müdürlüğü Örneği. Edirne: Trakya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Singer, Amy. Kadılar, Kurallar, Kudüslü Köylüler. Çev. Sema Bulutsuz. İstanbul: Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, 1996.
• Tak, Ekrem. Diplomatik Bilimi Bakımından XVI–XVII. Yüzyıl Kadı Sicilleri ve Bu Sicillerin İhtiva Ettiği Belge Türlerinin Form Özellikleri ve Gelişimi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Taşköprülüzâde, İsâmuddin Ebu’l-Hayr Ahmet Efendi. Eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fi Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı Bilginleri. Çev. Muharrem Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2019.
• Uzun, Celalettin. “Osmanlı Toplumunda Mühtedilerin Din Değiştirme Nedenleri ve Yaşadıkları Problemlere Dair Bazı Örnekler”. Bingöl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 24 (2022), 494–504.
• Uzun, Celalettin. 17. Yüzyılda Harput. Elazığ: Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Yürük, Hüseyin. “Osmanlı Devletinde Adalet Sistemi ve Teşkilatı İçinde Bir Örnek Şahsiyet: Adliye Nazırı Abdurrahman Nureddin Paşa”. Adalet Dergisi 2/65 (2020), 631–654.