Teveccüh ve Hâlidîlik’teki Uygulanan Örnekleri

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 2, 529 - 555, 20.07.2025

Hilal Barış Candaş

https://doi.org/10.69576/ihya.1660878

Öz

Mürşidin, müridin rûhî yetkinliğini artırmak ve ona manevî feyz aktarmak amacıyla tüm manevî kuvvetiyle yönelmesi anlamına gelen teveccüh, çeşitli tarîkatlarda kullanılsa da özellikle Nakşibendiyye geleneğinde bir irşad yöntemi olarak öne çıkan ve müstesna bir yere sahip olan bir kavramdır. Klasik ve modern kaynaklarda teveccühün farklı tür ve vasıtalarına dair bilgiler yer almaktadır. Bu çalışmada, söz konusu türlere kısaca değinildikten sonra, Türkiye’de yakın dönemde irşad faaliyetlerinde bulunmuş üç Nakşibendî-Hâlidî şeyhin—Şeyh Mehmed Nuri Şemseddîn en-Nakşibendî (ö. 1864), Şeyh Abdurrahim Reyhan (ö. 1998) ve Şeyh Abdülbâkî el-Hüseynî (ö. 2023)—teveccühe dair tarif ve uygulamaları incelenmiştir. Ardından, tasavvuf literatüründe oldukça sınırlı şekilde ele alınan kadınlara teveccüh uygulamasının usûl ve âdâbına da yer verilmiştir. Bu çerçevede çalışma, iki temel soruya yanıt aramaktadır: (1) “Bir irşad usûlü olarak teveccüh ne tür şekillerde uygulanmaktadır?” ve (2) “Kadınlara teveccüh uygulanabilir mi, uygulanabiliyorsa hangi usûllere riayet edilmelidir?” Bu sorular etrafında yapılan çözümlemelerle teveccühün hem kavramsal çerçevesi hem de pratikteki yansımaları daha geniş bir bakış açısıyla ortaya konulmuştur. Çalışmanın sonucunda, mürşidin teveccüh tasarrufunun oldukça geniş bir çerçevede gerçekleşebileceği görülmektedir. Teveccüh uygulamaları, mürşidin müridin karşısında fiziksel olarak bulunarak gerçekleştirdiği alınların birbirine temas ettirilmesi, sırta dokunulması ve nefes üflenmesi gibi zâhirî biçimlerde olabildiği gibi, gıyabında hayal yoluyla da icra edilebilmektedir. Kadınlara yönelik teveccüh uygulamalarında ise şer’î kurallara riayet edilerek doğrudan ya da gıyabî yöntemlerin tercih edildiği anlaşılmaktadır.Çalışmanın neticesinde, öz itibariyle mürşidin tasarrufunun çok geniş bir eksende tahakkuk edebileceği anlaşılmaktadır. Teveccüh esnasında mürşidin yönelişinin, müridin karşısında fiziken bulunarak, 1) alın alına verme, 2) sırta vurma, 3) nefes üfürme gibi zâhiren belirli uygulamalarla gerçekleşebileceği gibi, gıyabında hayal üzerinden de gerçekleşebileceği, kadınlara uygulanan teveccühte ise, şer’i kurallar esas alınarak ya da gıyaben uygulanabileceği görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf , Nakşibendîlik , Hâlidîlik , Teveccüh , Nazar

Etik Beyan

Bu makale, “Nakşibendî-Hâlidîlik’te Seyrüsülûk Usûlü ve Âdâbı: Menzil Kolu Örneği” başlıklı doktora tez çalışmamızın ilgili bölümüne yapılan ilave ve genişletmelerle hazırlanmıştır. Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur.

Tawajjuh and Sample Applications in Khâlidîyya

Öz

Tawajjuh, which refers to the spiritual turning of a spiritual guide (murshid) toward the disciple (murid) with full inner focus in order to enhance the disciple’s spiritual capacity and transmit divine grace (fayd), is a concept employed in various Sufi orders. However, it occupies a particularly significant place within the Naqshbandiyya tradition, where it is recognized as a distinct method of spiritual instruction (irshād). Both classical and modern sources mention various types and modalities of tawajjuh. This study briefly outlines these types and then examines the definitions and practices of tawajjuh as articulated by three contemporary Naqshbandī-Khālidī masters who carried out spiritual guidance activities in Turkey: Shaykh Mehmed Nuri Shams al-Dīn al-Naqshbandī (d. 1864), Shaykh Abdurrahim Reyhan (d. 1998), and Shaykh Abd al-Bāqī al-Husayni (d. 2023). In addition, the study addresses the etiquette and procedural principles related to the practice of tawajjuh toward women—an issue rarely discussed in the Sufi literature. Within this framework, the study seeks to answer two main questions: (1) In what forms is tawajjuh practiced as a method of spiritual instruction? and (2) Can tawajjuh be directed toward women, and if so, according to what principles? Through addressing these questions, the study aims to present both the conceptual structure and the practical manifestations of tawajjuh from a broader perspective. The findings indicate that the murshid’s exercise of tawajjuh may manifest across a wide spectrum. It may take the form of direct physical presence before the murid through outward practices such as forehead-to-forehead contact, gentle touch on the back, or breath transmission, or it may occur remotely through contemplative visualization. With regard to female recipients, tawajjuh is either practiced indirectly or, when direct, conducted in strict adherence to Sharʿī (Islamic legal) guidelines.

Anahtar Kelimeler

Sufism , Naqshbandiyya , Khalidiyya , Tawajjuh , Nazar (Spiritual Gaze)

Etik Beyan

This article is derived from a revised and expanded version of a chapter from our doctoral dissertation entitled “The Method and Manner of Sayr wa-sulūk in the Naqshbandī-Khālidī Order: The Example of the Menzil Branch.” It is declared that scientific and ethical principles have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Kaynakça

• Aktan, Mustafa. Mehmed Nuri Şemseddîn Efendi’nin Hayatı Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2004.
• Altuntaş, İhramcızâde Hacı İsmail Hakkı. Gavsü’l-Azam İhramcızâde Hacı İsmail Hakkı Toprak: Nakşi Halidi Hâkî Tarikatında Seyr ü Sülûk. İstanbul: Gözde Matbaacılık, 2010.
• Arvâsî, Seyyid Sıbgatullah. Minah. çev. Siraceddin Önlüer-Hüseyin Okur. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2010.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Otto Yayınları, 2014.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/491. Ankara: TDV Yayınları, 2008.
• Elhüseyni, Es-Seyyid Muhammed Saki. Hatm-i Hâcegân ve Saadetli Sâdâtı. İstanbul: Serhend Yayınları, 1. Basım, 2024.
• Erzincani, Abdurrahim Reyhan. Gülden Bülbüllere Teveccüh Sohbetleri. Ankara: Bilge Yayıncılık, 2011.
• Garibullah, Şeyh Mustafa İsmet. Risale-i Kudsiyye. Şerhi ve izahı: Mahmud Ustaosmanoğlu. 1. ve 2. Cilt. İstanbul: Ahıska Yayınevi, 2023.
• Hânî, Muhammed b. Abdullah Sûfiyye. Âdâbı: Behcetü’s-Seniyye, çev. Mehmet Talha Odabaşı. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2006.
• Hüseynî, Gavs-ı Sânî Şeyh Seyyid Abdülbâki. Sohbetler. haz. Semerkand Yayın Heyeti. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2023.
• Haşimî, Seyyid Muhammed Saki. Arifler Yolunun Edebleri. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2009.
• İmâmı Rabbânî. Mektûbât-ı Rabbânî. çev. Orhan Ençakar. 1. Cilt. İstanbul: Yasin Yayınevi, 2015.
• İmam-ı Şâ’râ’nî. el-Envârul Kudsiyye fi ma’rifeti Kavâidi’s-Sûfiyye. çev. Şeyh Yahya el-Abbâsî – Dr.
• Süleyman Taş. İstanbul: Şifa Yayınevi, 2023.
• Kalbe Şifa Sohbetler. “Yarbay Mehmed Ildırar'dan Muhteşem Teveccüh ve Hatme Sohbeti”. YouTube. Yayın Tarihi 29 Aralık 2019. https://www.youtube.com/watch?v=-zxtQE9xrLY&t=704s
• Kandemir, Mehmet Yaşar vd. Açıklamalı Kur’an-ı Kerîm Meâli. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2014.
• Molla Câmî. Nefehâtü’l Üns min Hadarâti’l Kuds. çev. Mahmud Lamii Çelebi. İstanbul: Huzur Yayınevi, 2023.
• Müceddidî, Rauf Ahmed. Marifet Deryasından İnciler: Dürrül Maârif. çev. M. Ali Özkan. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2015.
• Mütercim Âsım Efendi. el-Okyânûsu’l-Basît fî Tercemet’l-Kâmûsi’l-Muhît: Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. haz. Mustafa Koç vd. 6. Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Nakşibendi, Mehmed Nuri Şemseddin. Miftahü’l-Kulûb. haz. Muhammed Safi – Mahmud Sipahi. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2017.
• Nakşibendî, Şeyh Bahâuddîn Tâhâ el-İmâdî. Minhâcu Makâsidi’l Ebrâr ve Mi’râcu Mevâridi’l-Ahyâr. haz. Ferzende İdiz. İstanbul: Sufi Kitap Yayınları, 2020.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/51. Ankara: TDV Yayınları, 2010.
• Reyhan, Es-Seyyid Abdurrahim. Gülden Bülbüllere Tasavvuf Sohbetleri. E-Kitap: Reyhan Kültür Vakfı Yayınları, 2024.
• Rûmi, Eşrefoğlu. Müzekki’n-Nüfûs. haz. Ahmet Kasım Fidan. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2010.
• Safî, Mevlânâ Ali b. Hüseyin. Reşehat. sad. Mustafa Özsaray. İstanbul: Semerkand Yayınları, 5. Basım, 2011.
• Sahib, Esad. Mektubat-ı Mevlâna Halid. haz. Dilaver Selvi – Kemal Yıldız. İstanbul: Sey-Tac Yayınları, 2004.
• Tâhî, Şeyh Abdurrahman-ı. Mektubât-ı Seyda-i Tâhî. çev. Ahmed Şahin. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2015.
• Topbaş, Osman Nuri. Îmândan İhsana Tasavvuf. İstanbul: Erkam Yayınları, 2012. Tosun, Necdet. Hâcegân Yolu. İstanbul: Erkam Akademi Yayınları, 2022.
• Tuygun, Ünal. Piri Sami Hazretleri Hayatı ve Sohbetleri. İstanbul: Umran Yayınları, 1997.
• Ûlfî, Eş-Şeyh Mahmud en-Nakşibendî el-Müceddidî el-Hâlidî. İrşâd’ül-Mürîdîn. haz. Ahıska Neşir Heyeti, İstanbul: Ahıska Yayınevi, 2022.
• Vazife-i Hizmet. “Tarikatta Teveccüh ve Feyiz nedir? /Cübbeli Ahmet Hoca”. YouTube. Yayın Tarihi 27 Mart 2024. https://www.youtube.com/watch?v=NZ9rj2qPGWs
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 2014.