Türkiye’de Gelir Üzerinden Alınan Vergiler Üzerine Bir İnceleme: Gelir Vergisi Reformu ve Sonuçları

Yıl 2024, Cilt: 26 Sayı: 2, 320 - 343, 31.12.2024

Abdurrahman Kaya , Nazan Susam

Öz

Türkiye’de gelir üzerinden alınan vergilere bakıldığında, bu vergilerin Osmanlı döneminde hatta Osmanlı’dan önceki dönemlerde bile tahsil edildiği bilinmektedir. Bununla birlikte gelir üzerinden alınan vergilerin günümüzde en bilineni gelir vergisidir. Gelir Vergisi Kanunu’nun tarihi ise gelir üzerinden alınan vergilere kıyasla oldukça yenidir. Cumhuriyetin ilk dönemlerinde gelir üzerinden alınan bir vergi olan kazanç vergisi, milli gelir esnekliğini sağlayamaması, verimli ve etkin bir vergileme türü olamaması dolayısıyla kaldırılmıştır. Kazanç vergisinin kaldırılmasından sonra 1949 yılında çıkan Gelir Vergisi Kanunu ile yürürlüğe giren gelir vergisi günümüze kadar belli değişikliklerle de olsa gelebilmeyi başarmıştır. Bu çalışmada Türkiye’nin gelir vergisi kanununa kadar uyguladığı gelir vergileri ve gelir vergisine geçiş süreci incelenmiştir. Bu vergilerin yürürlükte olduğu dönemlere ait ekonomik ve siyasi gelişmeler de çalışmaya dahil edilmiştir. Son olarak, kazanç vergisi ile gelir vergisinin 1946-1960 yıllarındaki verileri baz alınarak Maliye Bakanlığı’nın bütçe gerçekleşmeleri karşılaştırmalı olarak analiz edilmiştir. Bu vergilerin ekonomiye ve bütçeye katkıları ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Gelir Vergisi Kanunu, Gelir Vergisi, Kazanç Vergisi, Reform

A Review on Taxes on Income in Turkey: Income Tax Reform and Its Results

Öz

When we look at the taxes collected on income in Turkey, it is known that these taxes were collected during the Ottoman period and even in the periods before the Ottoman Empire. However, the most well-known tax on income today is income tax. The history of the Income Tax Law is quite new compared to taxes collected on income. Profit tax, which was a tax on income in the early periods of the Republic, was abolished because it could not provide national income flexibility and was not an efficient and effective type of taxation. Income tax, which came into force with the Income Tax Law in 1949 after the abolition of the profit tax, has survived until today, albeit with certain changes. In this study, the income taxes applied by Turkey until the income tax law and the transition process to income tax were examined. Economic and political developments during the periods when these taxes were in force were also included in the study. Finally, the budget realizations of the Ministry of Finance were comparatively analyzed based on the data of profit tax and income tax in 1946-1960. The contributions of these taxes to the economy and budget are explained in detail.

Anahtar Kelimeler

Income Tax Law, Income Tax, Profit Tax, Reform

Kaynakça

• Acar, Y. (1991). Tarihsel Açıdan Türkiye Ekonomisi ve İzlenen İktisadi Politikalar (1923-1963). Bursa: Uludağ Üniversitesi Basımevi.
• Akbank, (1979). Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978. İstanbul: Akbank Kültür Yayını.
• Akdağ, M. (1995). Türkiye’nin İktisadi ve İçtimai Tarihi (1243-1453). İstanbul: Cem Yayınevi.
• Akgül, L. H. & Aral, F. (2004). Gülten Kazgan’a Armağan Türkiye Ekonomisi. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Aktan, C. C., Dileyici, D. & Saraç, Ö. (2002). Vergi, Zulüm ve İsyan. Ankara: Phoenix Yayınevi.
• Alaybek, A. (1947). Gelir Vergisi Davamız. İstanbul: Kenan Matbaası.
• Arda, C. S. (1949). Gelir Vergisi Kanunu İzahları. İstanbul: Ege Matbaası.
• Ay, H. M. & Talaşlı, E. (2008). Ülkelerin Ekonomik Gelişmişlik Seviyeleri ve Vergi Yapıları Arasındaki İlişki. Maliye Dergisi, (154), 135-155.
• Boratav, K. (2013). Türkiye İktisat Tarihi 1908-2009. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Bulutoğlu, K. (1970). Türk Vergi Sistemi. İstanbul: Fakülteler Matbaası.
• Falay, N. (1989). Maliye Tarihi Ders Notları. İstanbul: Filiz Kitabevi.
• Feridun, S. (1962). Anayasalar ve Siyasal Belgeler. İstanbul: Aydın Güler Kitabevi.
• Feyzioğlu, B. N. (1956). Muamele Vergisi Gelir Vergisinin Yerini Tutabilir mi? Maliye Enstitüsü Konferansları, 1. Seri, 1955, İstanbul Ün. Yayın No: 665, İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Giray, F. (2015). Maliye Tarihi. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım.
• Gürsoy, B. (1982). Muharrem Kararnamesinin 100. Yılı, Atatürk Dönemi Ekonomi Politikası ve Türkiye’nin Ekonomik Gelişmesi. Ankara: Ankara Üniversitesi S.B.F. Yayınları: 513.
• Issawi, C. (1980). The Economic History of Turkey 1800-1914. USA: The University of Chicago Press.
• İlgen, A. (2000). Osmanlı Toprak Mülkiyeti Anlayışının Teşekkülü ve Bunun Sosyal Tabakalaşma Üzerindeki Etkileri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayın Organı S:128.
• İnan, M. (2010). Türkiye’de Kazanç Vergisinden Gelir ve Kurumlar Vergisine Geçiş Süreci:1946–1960 Dönemi. Maliye Dergisi, (158), 349-364.
• İpteş, C. (2020). 19. Yüzyılda Osmanlı Tarımındaki Dönüşümün Yerel Basından İzlenmesi: Tuna Vilayet Gazetesi Örneği. Kafkas Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 11(22), 953-972.
• İpteş, C. (2022). Kur’an-ı Kerim: İslam Dininde İktisadi Hayatın Asli Kaynağı. İçinde: M. F. Canbaz, Y. Kutval & M. F. Buğan (Ed.), İslam İktisadı ve Finansı İlke ve Uygulamalar (s. 23-46). Ankara: Orion Kitabevi.
• Kallek, C. (1997). Haraç. İçinde: TDV İslam Ansiklopedisi 16. Cilt (s. 71-88). İstanbul. Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Karabacak, Y. (2005). Kapitalist Sistemlerde Devletin İşlevleri ve Vergileme Gücünün Sınırları: Türkiye Örneği. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, (48), 107-136.
• Karamursal, Z. (1989). Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Koraltürk, M. (2009). Yine Hayal Aleminde Uçuyorum / Ahmet Hamdi Başar'ın Hatıraları-2. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Korkmaz, E. (1982). Vergi Yapısı ve Gelişimi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası Yayın No:489.
• Küsmenoğlu, İ. (2010). Cumhuriyet Dönemi Vergi Tarihi I. Ankara: Oluş Yayıncılık.
• Öner, E. (2001). Mali Olaylar ve Düzenlemeler Işığında Osmanlı İmparatorluğu ve Cumhuriyet Döneminde Mali İdare, Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı A.P.K.K. Başkanlığı Yayın No: 2001/359.
• Öner, E. (2009). Osmanlı Devleti 1912 Yılı Hazine Genel Hesabı ve Kesin Hesap Kanunu Tasarısı. Ankara: T.C. Maliye Bakanlığı Strateji Geliştirme Başkanlığı Yayın No:2009/398.
• Pamuk, Ş. (1984). Osmanlı Ekonomisi ve Dünya Kapitalizmi (1820-1913). Ankara: Yurt Yayınları.
• Sayar, N. (1978). Türkiye İmparatorluk Dönemi Siyasi, Askeri, İdari ve Mali Olayları. İstanbul: İ.Ü.İ.T.İ.A. Nihat Sayar Yayın ve Yardım Vakfı Yayınları No:288/513.
• Susam, N. (2020). Türkiye Ekonomisi ve Maliyesi 1923-2023. İstanbul: Beta Yayıncılık.
• Tabakoğlu, A. (1985). Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü (1996). İstatistik Göstergeler (1923–1995). Ankara: Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları.
• T.C. Maliye Bakanlığı (1995). Bütçe Gider ve Gelir Gerçekleşmeleri (1924-1995) (2. Baskı). Ankara: Maliye Bakanlığı Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü, Sayı:1995/5.
• T.C. Maliye Bakanlığı (2019). Bütçe Büyüklükleri ve Bütçe Gerçekleşmeleri. Erişim adresi: https://www.hmb.gov.tr/bumko-butce-buyuklukleri-ve-butce-gerceklesmeleri, Erişim tarihi: 20.04.2019.
• Tekeli, İ., İlkin, S. (1977). 1929 Buhranında Türkiye’nin İktisadi Politika Arayışları. Ankara: ODTÜ İ.İ.B.F. Yayını No: 30.
• Uzun, A. (2001). Tanzimat Döneminde Vergilere İlişkin Temel Sorunlar 1840-1860. Maliye Araştırma Merkezi Konferansları, (39), 89-110.
• Varcan, N. (1987). Türkiye’de Vergi Politikalarının Oluşumu (Cumhuriyet Dönemi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi İ.İ.B.F. Yayınları No:43.
• Varcan, N. (1996). Maliye Tarihi. Eskişehir: Birlik Ofset.
• Yaşa, M. (1980). Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi (1923-1978). Ankara: Akbank Yayınları.