İNÖNÜ DÖNEMİ TÜRKİYE-ORTADOĞU İLİŞKİLERİ (1939-1950)

Yıl 2023, Cilt: 6 Sayı: 1, 39 - 63, 15.01.2023

Ahmet Emin Dağ

Öz

İsmet İnönü yılları, Türk dış politikasında Ortadoğu ile ilişkiler söz konusu olduğunda iki farklı dönemi birbirine bağlayan bir geçiş dönemini ifade eder. Atatürk’ten devraldığı yarı izolasyonist yaklaşımı, kendi döneminin koşulları içinde dönüştürüp sonraki Menderes yönetimine Batı bloğu adına Ortadoğu’yla yakınlaşma biçiminde devretmiştir. Bununla birlikte homojen görüntüsüne rağmen Ortadoğu bölgesi oldukça değişik siyasal yapılardan oluştuğu için buraya yönelik tek tip bir siyasetten de bahsedilemez. Bunun yerine her bir ülkeyle farklı ve o günkü siyasal niteliğine göre ilişkiler kurulmuştur. O tarihte henüz bir kısmı bağımsız durumdaki Ortadoğu ile ilişkilerde, İran, Ürdün ve Irak ile iyi düzeyde seyreden yakınlaşmalara karşın, Mısır ve Suriye ile güvensizliğe dayalı bir ilişki olmuştur. Tüm bu denklem içinde iyice belirginleşen Filistin ve İsrail sorunu Türkiye’nin dış politikası ile ilgili gündeminde ağırlığını hissettirmeye başlamıştır. Bunun yanında Türkiye’nin Ortadoğu ülkeleri ile ilişkilerinde 1939-45 arası dönemde, İngiltere ve Fransa önemli bir denge unsuru olurken, 1945-50 arasında ise ABD ve Sovyetler Birliği ile ilişkiler en önemli belirleyici faktör haline gelmiştir.

Anahtar Kelimeler

İsmet İnönü, Türk Dış Politikası, Türkiye-Ortadoğu İlişkileri

Destekleyen Kurum

Bulunmamaktadır

Teşekkür

Bulunmamaktadır

Türkiye-Middle East Relations in the İnönü Era (1939-1950)

Öz

The years of İsmet İnönü represent a transitional period that connects two different periods in Turkish foreign policy when it comes to relations with the Middle East. He transformed the semi-isolationist approach he had inherited from Atatürk within the conditions of his own period and transferred it to the next Menderes administration in the form of convergence with the Middle East on behalf of the Western bloc. However, despite its homogeneous appearance, since the Middle East region consists of quite different political structures, it is not possible to talk about a uniform politics here. Instead, relations with each country were established differently and according to the political nature of that day. Despite good rapprochement with Iran, Jordan and Iraq in relations with the Middle East, which was still partially independent at that time, there was a relationship based on distrust with Egypt and Syria. The Palestine and Israel problem, which became more evident in all this equation, started to make itself felt on the agenda of Turkey's foreign policy. In addition, in the period between 1939-45, England and France were an important balancing factor in Turkey's relations with the Middle East countries, while between 1945-50 relations with the USA and the Soviet Union became the most important determining factor.

Anahtar Kelimeler

Ismet Inönü, Turkish Foreign Policy, Turkiye-Middle East Relations

Kaynakça

• “Hamedan Konsolosluğu'nun kaldırılması; Liverpol Konsolosluğu kançılarlığına Adnan Rıza Bey'in tayini; Suudi Arabistan'daki Konsolosluk işlerini Kâtip Feridun Fazıl Bey'in yürütmesi” BCA, 26-29-6 (22.08.1926).
• “Suudi Arabistan ile Hükümetimiz arasında akdolunacak dostluk anlaşması müzakerelerine katılmak üzere Hicaz Temsilcimiz Abdülgani Sünni Bey'e görev tevdii” BCA, 26-63-1 (20.11.1927).
• “Türkiye Harp ve Tayyare Okullarında okumak üzere Suudi Arabistanlı 10 öğrencinin kabulü” BCA, 35-28-17 (24.04.1933).
• “Filistin'in İngiliz ve Yahudi istilasından ancak Türklerin yardımı ile kurtulabileceği” BCA, 607-102-13 (12.10.1936).
• “Trabzon'da yapılacak olan Türk-İran Yüksek hudut komisyonu toplantısına kurmay Bnb.Rıza Ünan'ın askeri temsilci olarak katılması” BCA, 84-68-15 (27.07.1938).
• “Yalnız İran transit eşyalarının 5. grubundan 200 kuruş alınması için Trabzon İskele Tarifesi'ne 1 madde eklenmesi” BCA, 85-111-13 (06.01.1939).
• “Kudüs Başkonsolosumuzun, Kudüs Müftüsü Hacı Emin Hüseyni ile yaptığı görüşme” DB.TDA, 2706-23753-1 (08.01.1939).
• “İran Veliahdının nikah merasimine katılacak heyetin belirlendiği ve bu konuda da Bakanlar Kurulu kararı alındığı” BCA, 261-762-29 (08.04.1939).
• “İran ve diğer doğu memleketlerinden transit olarak gelip antrepolara konulan halılar için tayin edilen müddetin 8 yıla çıkarılması” BCA 86-29-11 (09.04.1939).
• “İran Veliahdının evlenme merasimine katılmak üzere gümrük ve inhisarlar Vekili Ali Rana Tarkan'ın başkanlığında İran'a heyet gönderilmesi” BCA, 86-30-17 (11.04.1939).
• “Diyarbakır-Irak-İran demiryolu inşaatına ait 20 km’lik birinci kısım inşaat bedelinin artırılması” BCA, 87-44-13, (18.05.1939).
• “Macaristan ve Yugoslavya'dan İran Ordusu için satın alınıp memleketimizden transfer geçirilecek olan katırları almak üzere Trabzon Limanına gelecek İran subay ve askerlerinin Türkiye'ye girebilecekleri” BCA, 87-47-6 (25.05.1939).
• “Filistin Arap Yüksek Komitesi Başkanı Emin El Hüseyni tarafından İsmet İnönü`ye, İngiliz Beyaz Kitap`ın reddi hakkında yayınlanan risalenin takdimi” DB.TDA, 2706-23747-1, (08.07.1939).
• “İran'da ikamet eden Malakanlı milletinden 74 kişinin Türkiye'ye göç etmek istedikleri” BCA, 116-811-18 (13.06.1940).
• “Ankara'yı ziyaret edecek Irak Hariciye Bakanı Nuri Paşa Essaid ile Adliye Bakanı Naci Şevket Bey'i karşılama ve ağırlama programı” BCA, 200-371-2 (22.06.1940).
• “Afganistan-İran hudut anlaşmazlığının halledilmesinden dolayı Afgan Hükümeti'nce Türk Dışişleri'ne gönderilen teşekkür telgrafı” BCA, 258-734-6 (11.07.1940).
• “490 Alman Yahudi çocuğunun ve refakatlerinde bulunan 40 öğretmenin Filistin'e gitmek üzere Türkiye'den transit geçmesine izin verilmesi” BCA 92-85-5 (25.08.1940).
• “Macar Yahudilerinden Philip Nadler ile Ladislas Kövari'ye Filistin'e gitmek üzere transit vizesi verilmesi” BCA, 92-85-19 (10.09.1940).
• “Türk-İran hududuna ait Hoy şehrinde toplanılacak karma komisyona gönderilecek heyetin harcırah ve yevmiyesi” BCA, 92-95-6 (28.09.1940).
• “İran'ın, Ankara Elçiliği'ne tayin etmeyi düşündüğü Anouchrevan Sepahbody için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-939-30 (09.10.1940).
• “İran tarafından İtalya'dan satın alınan uçakların hava sahamızdan geçişinin mahzurlu olduğu” BCA, 262-763-16 (07.11.1940).
• “İngiliz Orta Doğu ordusunda tecrübe ve staj görmek üzere Mısır'a gönderilecek subaylara gündelik verilmesi” BCA, 93-112-13 (04.12.1940).
• “İran Hükümetinin memleketimizden transit olarak geçirecekleri silah ve mühimmatın naklinde kullanacakları kamyonların ışıklarını yakmalarına izin verilmesi” BCA, 93-120-8 (30.12.1940).
• “İran ve Irak sınırlarında yiyecek, gazyağı, şeker ve tuz gibi ihtiyaçların ithalat ve ihracatını yapacak sınır kapısı kurulması isteği” BCA, 212-439-5 (23.01.1941).
• “Büyük Britanya ve Şimali İrlanda Birleşik Krallığı ile aramızdaki adli yardım anlaşmasının Filistin ve Şarki Ürdün'e de uygulanmasına dair Ankara'da imzalanan ek sözleşmeye ait tasdiknamenin onayı” BCA, 94-16-5 (01.03.1941).
• “Diyarbakır İstasyonu'ndan Irak ve İran sınırlarına kadar yapılacak demiryollarının tamamlanması için 35 000 000 liralık istikraza ait kanun tasarısı” BCA, 94-22-11 (19.03.1941).
• “Irak Hilali Ahmer Cemiyeti'nin Kızılay'dan yardım talebi” BCA, 178-234-29 (26.05.1941).
• “İran hükümetine ait askeri malzemenin transit geçişine izin verileceği” BCA, 262-763-23 (02.06.1941).
• “Türk-Irak demiryollarının birleşmesine dair” BCA, 152-74-6 (21.08.1941).
• “İran'dan gelen mültecilerden hasta olanların tedavi edilerek gerekli aşıların yapılması” BCA 55-366-3 (27.08.1941).
• “Devlet Demiryollarının Temmuz, Ağustos ve Eylül aylarında Irak'tan yaptığı malzeme nakliyatı” BCA, 152-77-26 (08.09.1941).
• “Irak ve Afganistan'dan çıkarılan Mihver Devletler tebaası ile Almanlarla Filistinlilerin mübadelesinde Türkiye'nin yardım ve ilgisine İngiltere'nin teşekkürü” BCA, 235-587-11 (17.01.1942).
• “Erzurum'da yerleşmiş olan İran uyruklu Abdussamet Resulzade'nin İran'dan getirdiği aile efradıyla beraber oturmalarına izin verildiği” BCA, 97-115-3 ( 09.02.1942).
• “Türkiye'nin Suriye, Lübnan ve Filistin'le olan münasebetlerine dair müzakerelerde bulunmak üzere bu memleketlere gönderilecek olan F. Cemal Erkin'in yevmiye ve harcırahının verilmesi” BCA, 97-116-7 (12.02.1942).
• “Türk-İran hudut hadiselerinin önünü almak üzere, sözleşme icabı hudut köylerinde geçici olarak iskan edilmiş muhacirlerin memleket dâhiline sevkleri ve bundan sonra İran'dan mülteci kabul edilmemesi” BCA 97-125-9 (19.02.1942).
• “Japonya'daki İran menfaatlerinin Türkiye tarafından korunması için İran'ın teklifi” BCA, 262-763-32 (29.04.1942).
• “Mısır ve Irak'a gönderilmiş olan askeri heyetten Yd. Sb. Nejat Sönmez'in terhisi sebebiyle yerine Yd.P.Tğm. Ahmet Şinasi Özdemir'in gönderilmesi” BCA, 98-36-2 (05.05.1942).
• “İran'dan iltica edenlere uygulanacak işlemler” BCA 98-50-17 (11.06.1942).
• “İran'ın, Ankara elçisi olarak tayin etmeyi düşündüğü Vusukuddevle için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-939-37 (31.08.1942).
• “Suriye, Lübnan, Filistin ve Mısır'a ilişkilerimizi ilgilendiren konularda görüşmelerde bulunmak üzere gönderilecek olan Faik Zihni Akdur'ayevmiye ve harcırah verilmesi” BCA, 101-15-3 (24.02.1943).
• “İngiltere tarafından verilmekte olan uçakları memlekete getirmek için Filistin, Beyrut ve Mısır'a gönderilen 18 subay 30 gedikli ve 6 sivil makiniste yevmiye verilmesi” BCA, 101-16-13 (10.03.1943).
• “Irak'tan arpa alınması için Bağdat Elçiliğimizle yapılan yazışmalar” BCA, 259-747-37 (22.03.1943).
• “Irak'ın, Ankara Elçisi olarak tayin etmeyi düşündüğü Nusret Farsi hakkında Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-940-3 (08.04.1943).
• “İran'ın, Ankara Büyükelçiliği'ne tayini kararlaştırılan Bakır Han Kazimi hakkında Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-940-5 (05.05.1943).
• “Yangın söndürme ve pasif korunma kursu için Ürdün'e gönderilecek 5 subaya yevmiye verilmesi” BCA, 105-22-7 (05.04.1944).
• “Irak'ın, Ankara Elçiliği'ne Seyit Ata Emin'in tayini için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-940-7 (17.06.1944).
• “Türkiye'ye tahsil yapmak için İran'dan gönderilecek İranlı Türk talebelerin kabul edilerek yatılı okullara yerleştirildikleri” BCA, 143-21-16 (17.07.1944).
• “Filistin Yahudi Ajansı'nın, Musevilerin Filistin'e göçmelerine yardımlarından dolayı hükümetimize gönderdikleri teşekkür yazısı” BCA, 110-736-16 (24.01.1945).
• “Bir Filistinli mütehassısa, Filistin'deki gayrimenkuller ve vakıflara ait belgeler üzerinde Başbakanlık Arşivi'nde araştırma yapma izni verildiği” BCA, 19-107-22 (23.02.1945).
• “Tekel ürünlerinin Irak, İran, Mısır ve Filistin'de sürümünü artırmak amacıyla gönderileceklere gündelik verilmesi” BCA, 107-108-5 (30.03.1945).
• “İran'ın, Ankara Elçiliği'ne tayini düşünülen Nuri İsfendiyari için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-940-23 (14.08.1945).
• “İran ve diğer doğu ülkelerinden yurdumuza transit sokulup İstanbul Antreposu'nda bulunan halıların transit süresinin bir yıl daha uzatılması” BCA, 110-23-20 (28.03.1946).
• “Irak ve Türkiye arasında faaliyet gösteren Kürt çetelerinin takibi için ortak hareket edilmesi isteği” BCA, 259-747-48 (03.04.1946).
• “Irak'ta isyan eden Barzan Aşireti Reisi Molla Mustafa'nın takibinde Türkiye'ye girmesini önlemek için gerekli tedbirlerin alındığı” BCA, 259-747-45 (16.08.1946).
• “Haşimi Ürdün Krallığı ile imzalanan dostluk anlaşması hakkında kanun tasarısı” BCA, 112-89-10 (22.01.1947).
• “Ürdün'ün, Ankara Elçiliği'ne tayini kararlaştırılan Hasaneyn Elhumudu için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-941-1 (03.04.1947).
• “BM Genel Kurulu Filistin özel toplantısında Türkiye`nin Arap teklifleri lehinde oy vermesinin Suudi Arabistan Kralı`nın memnuniyetle karşılaması” DB.TDA 2774-23443-1, (19.05.1947).
• “Türkiye ile Irak arasında 29.03.1946 tarihinde imzalanan Anlaşma, ekleri, protokoller ve sözleşmelerin onayı” BCA, 114-45-4 (28.06.1947).
• Kuveyt Şeyhinin ziyareti hakkında yapılan görüşmeler” DB.TDA. 37345-149995-8-9 (01.09.1947).
• “New York'taki (Filistin Yahudi Ajansı) The Jewish Agency for Palestine'den, Başbakan Hasan Saka'ya yazılmış mektup” BCA, 5-23-8 (05.09.1947).
• “Ürdün'ün, Ankara Elçiliği'ne tayinini kararlaştırdığı Ömer Zeki Afyoni için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-941-6 (26.11.1947).
• “Filistin`in taksimi konusunda Hükümetimizin göstermiş olduğu tavır için Suudi Arabistan`ın teşekkürlerini bildirmesi” DB.TDA 2774-23435-6 (03.12.1947).
• “Birleşmiş Milletler Filistin Komitesi'nde Filistin'in paylaşılması kararı aleyhine oy kullanmamıza karşılık Arap ülkelerinden gelen teşekkürler” BCA, 266-793-49 (08.12.1947).
• “Irak Büyükelçisi'nin, Irak'a acilen buğday satılması hususunda Başbakan Hasan Saka'ya mektubu” BCA, 125-806-10 (02.02.1948).
• “Suudi Arabistan'ın Ankara Elçiliği'ne tayin edilen Tevfik Hamza'nın agreman talebi” BCA, 60-369-10 (12.02.1948).
• “İran'ın, Ankara Büyükelçiliği'ne tayin edeceği Dr. Gani için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-941-14 (25.09.1948).
• “Irak'ta yayınlanan Nizar, Razgari, Elkaide ve Elreyiam adlı gazete ve dergilerin yurda sokulmasının yasaklanması ve elde edilecek nüshalarının toplattırılması” BCA, 118-79-6 (06.12.1948).
• “Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri'nin çağrısı gereğince Filistin göçmenlerine Hükümet yardımı olarak Türkiye Kızılay Derneği vasıtasıyla 2000 adet çadır verilmesi” BCA, 118-80-14 (09.12.1948).
• “İtalya Göçmen Kamplarından Mısır, Suriye ve Ürdün Göçmen Kamplarına sığınan Müslüman Türklerin yurda kabul edilmeleri” BCA, 118-84-18 (27.12.1948).
• “Türk-İran transit anlaşmasında değişiklik yapılması amacıyla İran makamlarıyla girişimlerde bulunmak üzere Dışişleri Bakanlığı'na yetki verilmesi” BCA, 118-102-1 (04.03.1949).
• “Birleşmiş Milletler Genel Kurulunun 3. Paris toplantısında Filistin durumu için kurulması kabul edilen üçlü uzlaştırma komisyonunda Türkiye'yi temsilen Hüseyin Cahit Yalçın'ın katılması” BCA, 118-87-1 (03.01.1949).
• “Filistin Uzlaştırma Komisyonu'nun New York'ta yapacağı toplantıya Orhan Akbil'in katip olarak katılması ve kendisine yevmiye verilmesi” BCA, 121-83-4 (12.09.1949).
• “İran transit nakliyatını geliştirmek amacıyla Ankara'ya gelmiş olan İran heyetiyle yapılan müzakereler sonucu yapılan anlaşmayı imzalamak üzere Yakup Kadri Karaosmanoğlu'na yetki verilmesi” BCA, 121-86-17 (01.12.1949).
• “Irak'ın, Ankara Elçiliği'ne tayini kararlaştırılan Dr. İbrahim Akif El-Aloosi için Cumhurbaşkanlığı'ndan izin isteği” BCA, 131-942-6 (16.12.1949).
• “İngiltere’nin Yeni Filistin Projesi” Ulus, 2 Mart 1939.
• “İngiltere, Rusya ve Afganistan” Ulus, 8 Ekim 1941.
• “Arab Birliği Cereyanı” Cumhuriyet, 3 Temmuz 1943.
• “Arab Alemi ile Müttefikler Arasında” Cumhuriyet, 21 Temmuz 1943.
• “Arab Birliği Konuşmalarının İlk Safhası” Cumhuriyet, 11 Ağustos 1943.
• “Arab Âleminde” Cumhuriyet, 8 İkincikanun 1944.
• “Necd Kralı İbnissuud” Cumhuriyet, 12 İkincikanun 1944.
• “Yakındoğu Petrolları” Cumhuriyet, 17 İkincitişrin 1944.
• “Arab Birliği Projeleri” Cumhuriyet, 19 Mart 1944.
• “Arabistan Petrolları” Cumhuriyet, 22 Haziran 1944.
• “Irak Kralı İkinci Faysal’a Gönderilen Mesaj” Ulus, 11 Mayıs 1945.
• “İran Vaziyeti ve Türkiye” Cumhuriyet, 15 Mart 1946.
• “İran’dan İstanbul’a Gelen Tiyatro Sanatkârları” Cumhuriyet, 12 Ekim 1947.
• “Bakan Türkiye’ye Dönüyor” Vatan, 12 Mart 1949.
• “Arabların Müşterek Güvenlik Misakı” Cumhuriyet, 11 Nisan 1950.
• Telif Eserler
• Akandere, O. (1998). Milli Şef Dönemi: Çok Partili Hayata Geçişte Rol Oynayan İç ve Dış Tesirler 1938-1945, İz Yayıncılık, İstanbul.
• Akşin, S. (2007). Kısa Türkiye Tarihi, İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• Armaoğlu, F. (1991). Belgelerle Türk-Amerikan Münasebetleri, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Aydemir, Ş. S. (1991). İkinci Adam 1938-1950, Remzi Kitapevi, İstanbul.
• Ayın Tarihi (1938-1944)., Başkanlık Basın Yayın ve Turizm Genel Müdürlüğü, Ankara.
• Başarır, M., Boy, A. (2019). “İkinci Dünya Savaşı Esnasında İsmet İnönü’nün Meclis Konuşmalarının Basındaki Yankıları” Tarih ve Gelecek Dergisi, 5(2), 305-330.
• Bilgehan, G. (1998). Mevhibe, Çankaya’nın Hanımefendisi, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Bilgin, M. (2007). Britain And Turkey In The Middle East, Tauris, London.
• Bulut, S. (2010). “Atatürk Dönemi Türkiye-Mısır İlişkileri (1926-1938)” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 26(78), 535-560.
• Çelik, M. E. (2019). “İkinci Dünya Savaşı’nın Bitiminden Bağdat Paktına Geçen Süreçte Türkiye’nin Ortadoğu Politikası” Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 64, 475-497.
• Dağıstan, A., Sofuoğlu, A. (2005). “Arşiv Belgeleri Işığında Sancak’ın Bağımsızlık Sürecinin İlk Aşaması ve Türkiye” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 21(61), 1-40.
• Demirtaş, B. (2015). “Ortadoğu Gelişmeleri Karşısında Türkiye-Ürdün İlişkileri (1923-1980)” 2nd Internatıonal Conference On Education And Social Sciences (ed. Ferit Uslu) İstanbul.
• Derin, H. (1995). Çankaya Özel Kalemini Anımsarken 1933-1951, hazırlayan: Cemil Koçak, Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, İstanbul.
• Duman, S. (2016). “Tek Parti Dönemi Türkiye-İran İlişkileri” Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 2(3), 1-30.
• Duran, H., Karaca, A. (2011). “Tek Parti Dönemi Türk-Arap İlişkileri” Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 16(3), 203-216.
• Erden, A. F. (1999). İsmet İnönü, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Erim, N. (2005). Günlükler 1925-1979, haz. Ahmet Demirel, 1. Cilt, Yapı Kredi Bankası Yayınları, İstanbul.
• Erkin, F. C. (1987). Dışişlerinde 34 Yıl: Anılar-Yorumlar, cilt 1, Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Etheretge, L. (2011). Saudi Arabia and Yemen, Britannica Publishing, New York.
• Goloğlu, M. (2017). Türkiye Cumhuriyeti Tarihi (1939-1945): Milli Şef Dönemi, İş Bankası Yayınları, İstanbul.
• Gözen, R. (1995). “Patterns in Turkish Foreign Policy Behaviour Towards the Middle East” Foreign Policy, 19(1-2), 70-100.
• Gürün, K. (1991). Türk-Sovyet İlişkileri (1920-1953), Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Hale, W. (2003). Türk Dış Politikası 1774-2000, (çev. Petek Demir), Mozaik Yayınları, İstanbul.
• Hürmüzlü, E. (1991). Irak Türkleri, Irak Türkleri Kültür ve Dayanışma Derneği Yayınları, İstanbul.
• İlyas, A., Turan, O. (2012). “İnönü Dönemi Türk Dış Politikası” Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri Ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, 1(1), 319-339.
• İnönü, İ. (1993). İsmet İnönü’nün TBMM’deki Konuşmaları (1939-1960), 2. Cilt, TBMM Kültür Sanat ve Yayın Kurulu, Ankara.
• Karabekir, K. (2009). Günlükler 1906-1948, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Karabulut, P. Ç. (2021). “Tek Parti Döneminde Suriye-Türkiye Dış Politikasında Fransa’nın Rolü” İçtimaiyat Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), 381-395.
• Karpat, K. (2001). Ortadoğu’da Osmanlı Mirası ve Ulusçuluk, (çev. Recep Boztemur), İmge Kitapevi, İstanbul.
• Karpat, K. (2021). Kısa Türkiye Tarihi (1800-2012), Timaş Yayınları, İstanbul.
• Kasaba, R. (2016). Türkiye Tarihi (1839-2010) Modern Dünyada Türkiye, (çev. Zuhal Bilgin), Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Kemiksiz, N. (2020). “Uluslararası Gelişmeler Işığında Türkiye-Mısır İlişkileri (1945-1960)” Troyacademy Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5(1), 173-199.
• Korgun, İ. (2020). “”Türkiye-Suriye İlişkileri” Ahi Evran Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 286-293.
• Korkmaz, S. (2017). “İsmet İnönü Dönemi Türkiye- Suriye İlişkileri” Assam Uluslararası Hakemli Dergi, 4(8), 88-110.
• Kurşun, Z. (2013). Suudi Arabistan, İslam Ansiklopedisi (DİA), cilt 37.
• Kurşun, Z. (2019, Ağustos 12). “Türkiye Cumhuriyeti’nin Hac Politikaları” Yeni Şafak, s. 8.
• Kürkçüoğlu, Ö. (1987). “Development of Turkish-Arab Relations: A Historical Appraisal” Ali L. Karaosmanoğlu ve Seyfi Taşhan (der.), Middle East, Turkey and the Transatlantic Alliance, Foreign Policy Institute, Ankara.
• Kürkçüoğlu, Ö. (2010). Türkiye’nin Arap Ortadoğusuna Karşı Politikası, 1945– 1970, Barış Yayınları, Ankara.
• Lozan (2001) Lozan Barış Konferansı, Tutanaklar Belgeler, Kolektif (çev: Seha L. Meray), Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
• Moghanirahimi, S. (2021). “Tarihten Günümüze İran’daki Türkler Ve Türk-İran İlişkileri” Asya Araştırmaları Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), 213-220.
• Mülayim, Z. G. (2014). İsmet İnönü’den Siyaset Dersleri Niteliğinde Anılar, Yetkin Basımevi, Ankara.
• Okur, M. A. (2020). “Men-Zor Tezi ve Eşitsiz Anlaşmalar Tartışmasının Işığında Musul Vilayeti: Türkiye’nin Tarihi Hakları/Haklılığı Meselesi” (ed. Zekeriya Kurşun-Davut Hut) Yüzyıllık Sorun: Musul Vilayeti -Tarih, Toplum ve Siyaset, ss. 317-360, Vakıf Kültür Yayınları, İstanbul.
• Oran, B. (2009). Türk Dış Politikası, İletişim Yayınları, cilt 1, İstanbul.
• Ortaylı, İ., Küçükkaya, İ. (2021). Cumhuriyetin İlk Yüzyılı (1923-2023), Timaş Yayınları, İstanbul.
• Özdal, B. Akgül, Ö. (2019). “İsmet İnönü’nün Başbakanlık ve Cumhurbaşkanlığı Dönemlerinde İmzalanan İki Taraflı Ahitlerin Karşılaştırmalı Analizi”, ed. Berber E., Ulusal Kahraman Devlet Adamı İsmet İnönü Sempozyumu Bildirileri, Konak Belediyesi Yayınları, İzmir.
• Özdemir, S. (2020). “Türkiye - İran Sınır Meseleleri: 1913-1939” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 128, 163-188.
• Shaw, S. J., Shaw, E. K. (2002). History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Rise of Modern Turkey (1808-1975), London: Cambridge University Press.
• Sinkaya, B. (2011). “Geçmişten Günümüze Türkiye’nin Ortadoğu Politikası ve Batı Etkisi” Adam Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(1), 79-100.
• Soysal, İ. (1998). Türkiye’nin Uluslararası Anlaşmaları (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Sönmezoğlu, F. (2006). II. Dünya Savaşı’ndan Günümüze Türk Dış Politikası, Der Yayınları, İstanbul.
• Şehitoğlu, M. (2021). “İkinci Dünya Savaşında Türkiye-İran Sınırı Ve Türkiye’ye Sığınan İranlı Askerler” Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 31(2), 839-850.
• Şimşir, B. (2004). Türk-Irak İlişkilerinde Türkmenler, Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Şimşir, B. (2005). “Musul Sorunu ve Türkiye-İngiltere-Irak İlişkileri” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, 21(63), 859-916.
• Saygı, T. (2017). “Irak Kralı Faysal’ın Atatürk’ü Ziyareti Ve Oluşturduğu Yankılar” Yalova Sosyal Bilimler Dergisi, 15, 211-224.
• Turan, İlter. İsmet İnönü: Konuşma, Demeç, Makale, Mesaj ve Söyleşileri (1944-1950), ismetinonu.org.tr (Erişim, 9 Ekim 2022).