Sayı Adlarının Nörosemantik Altyapısı

Yıl 2025, Cilt: 11 Sayı: 24, 64 - 80, 30.04.2025

Ensar Kılıç

https://doi.org/10.59304/ijhe.1649771

Öz

“Dil edinme becerisi” ve sayısal yeteneğin kökenini oluşturan “büyüklük hissi”, birbirleri ile doğrudan ilişkili altyapılardır. Sayıların dil bilimsel alanı kullanan ögelerden en büyük farkı her sayma sayısının "ardıllık ilişkisi" içerisinde düzenlenebilmesidir. Bu sayede sayılar sonsuzluğun dilimlere ayrılabilmesini sağlamaktadır. Fakat sayılarla yapılan tüm bu bilişsel işlemler, dil bilimsel bağlamın içerisinde ve dil tabanlı nörosemantik süreçlerin oluşturduğu ekosistemde meydana gelmektedir. Bu da sayı adlarının doğdukları toplumun kültürel yapısı, ihtiyaçları ve yaşam koşullarından bağımsız düşünülemeyeceğini göstermektedir. Nitekim bugünkü bazı kabile dillerinde, sadece ilk üç sayı için özel kelimeler kullanılmaktadır. Daha büyük sayıların hepsi "çok" kavramının içerisinde değerlendirilmektedir. Bilimsel araştırmalar insanların dünyaya "büyüklük hissi"ne sahip bir şekilde geldiğini ve beyindeki parmak koordinasyonunu yöneten alanla sayma davranışının örgütlendiği alanın ilişkili olduğunu göstermektedir. Bu durum gerek insanların sayıları öğrenmesi gerekse eskicil sayı kelimelerinin ortaya çıkmasında parmakların önemli bir yeri olduğunu göstermektedir. Arkeolojik kazılar, insanların parmaklarının sınırını aşan sayısal büyüklükleri algılamak için ilk olarak bire bir eşleştirme yöntemini kullandığını göstermektedir. Bu yöntemin etkin olarak kullanımı, insanoğlunun bilişsel sıralama kabiliyetinin artmasını sağlamıştır. Böylelikle sayı adlarının ortaya çıkmasındaki sıralama basamağı ortaya çıkmıştır. Tüm bu gelişimlerin sonunda, sayılan miktarın son ögesine ait değerin mevcut olarak kabul edildiği modern sayı sistemleri ortaya çıkmıştır. İşte bu makalede Türk lehçelerindeki sayı adlarının nörosemantik gelişim süreçleri, en az çaba yasası ve üretici dil bilgisine uygun olarak derin yapıda analiz edilmiştir. Böylelikle sayı kelimelerinin ortaya çıkış sürecinin nasıl bir süreç içerisinde geliştiğinin tespit edilebilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İlk sayı kelimeleri , sayıların nörosemantik altyapısı , Türkçedeki lehçelerindeki sayı sayma mantığı , büyüklük hissi

The Neurosemantic Infrastructure of Number Names

Öz

The "language acquisition ability" and the numerical competence rooted in the "sense of magnitude" are directly related cognitive infrastructures. The fundamental distinction between numbers and other linguistic elements lies in the "ordinal relationship" that organizes counting numbers in a sequential structure. This characteristic allows numbers to divide infinity into discrete segments. However, all cognitive operations involving numbers occur within a linguistic context and an ecosystem formed by language-based neurosemantic processes. This underscores the inseparability of numeral formation from the cultural structure, needs, and living conditions of the society in which they emerge. Indeed, in certain tribal languages today, specific words exist only for the first three numbers, while all larger quantities are categorized under the concept of "many." Scientific studies suggest that humans are born with an inherent "sense of magnitude" and that the brain regions responsible for finger coordination are closely linked to those governing counting behavior. This correlation highlights the role of fingers in both numerical cognition and the emergence of early numeral words. Archaeological findings indicate that humans initially employed one-to-one correspondence as a strategy to comprehend numerical magnitudes beyond the limit of their fingers. The consistent use of this method facilitated the development of cognitive sequencing abilities, which ultimately led to the structuring of numeral words. Over time, modern numerical systems emerged, in which the last counted element signifies the total quantity. This study examines the neurosemantic development of numeral words in Turkic languages by analyzing their deep structure through the principles of the least effort law and generative grammar. The objective is to determine how numeral words have evolved over time and to provide a comprehensive perspective on their cognitive and linguistic foundations.

Anahtar Kelimeler

Early numeral words , neurosemantic foundation of numbers , counting logic in Turkic dialects , sense of magnitude

Kaynakça

• Aganwal, R., & Syamal, S. (2014). Creators of mathematical and computational sciences. Springer Cham. Aktaş-Arnas, Y. (2002). Okulöncesi dönemi çocuklarında sayı kavramının kazanılması. Çoluk Çocuk, (Mayıs), 14–17.
• Albayrak, N. (2025). Hece vezni. TDV İslâm Ansiklopedisi (17. Cilt), İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 148-150.
• Allen, D. (2000). The origins of mathematics. In Lectures on history of mathematics. Texas A&M University. Retrieved May 1, 2020, from http://www.math.tamu.edu/~dallen/masters/origins/origins.pdf.
• Ardila, A. (2010). On the evolution of calculation abilities. Frontiers in Evolutionary Neuroscience, 2, 1–7.
• Beller, S., Bender, A., Chrisomalis, S., Jordan, F., Overmann, K., Saxe, G., & Schlimm, D. (2018). The cultural challenge in mathematical cognition. Journal of Numerical Cognition, 4(2), 448–463.
• Biro, D., & Matsuzawa, T. (2001). Use of numerical symbols by the chimpanzee (Pan troglodytes): Cardinals, ordinals, and the introduction of zero. Animal Cognition, 4(3–4), 193–199.
• Brainerd, C. J. (1974). Inducing ordinal and cardinal representations of the first five natural numbers. Journal of Experimental Child Psychology, 18(3), 520–534.
• Casasanto, D. (2015). Linguistic relativity. In The Routledge handbook of semantics (pp. 174–190). New York: Rutledge.
• Cycleback, D. (2014). A brief introduction to ancient counting systems for non-mathematicians. Hamerweit Books.
• De Vries, L. (2014). Numerals in Papuan languages of the Greater Awyu family. In Number—Constructions and semantics: Case studies from Africa, Amazonia, India and Oceania (pp. 329–354). Amsterdam: John Benjamins Publishing.
• Ekinci, İ. (2021). Harizmî'nin Kitâbu’l-Cebr ve’l-Mukâbele isimli eserinin Arap dilindeki yeri ve önemi. İçtimaiyat, 5(1), 103–116.
• Eminov, Z. N. (2010). Azərbaycanda urbanizasiya prosesləri və şəhərlərin inkişaf problemləri. Turan-Sam, 2(6), 91–95.
• Epps, P. (2006). Growing a numeral system: The historical development of numerals in an Amazonian language family. Diachronica, 23(2), 259–288.
• Ercilasun, A. B. vd. (1991). Karşılaştırmalı Türk lehçeleri sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Ercilasun, A. B. (2014). Makaleler 1. E. Arıkoğlu (Ed.), Ankara: Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B., & Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud: Dîvânu Lugâti’t-Türk - giriş, metin, çeviri, notlar, dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Feigenson, L., & Carey, S. (2005). On the limits of infants’ quantification of small object arrays. Cognition, 97, 295–313.
• Gelman, R., & Gallistel, C. R. (2004). Language and the origin of numerical concepts. Science, 306(5695), 441– 443.
• Grönbech, K. (2011). Türkçenin yapısı. (çev: M. Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Javharova, N. (2024). "Yurt" jurnalining 3-sonida chop etilgan maqolalar xususida. Oriental Art and Culture Scientific Methodical Journal, 5(2), 202–206.
• Karakuş, H. (2015). Okul öncesi öğretmenlerinin matematiksel gelişimine ilişkin inanışları ile çocukların matematik kavram kazanımları arasındaki ilişkinin incelenmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Kılıç, E. (2022). Türk lehçelerindeki sayma sayılarını karşılayan kelimelerin fonolojik ve nörolinguistik gelişimi (Doktora tezi). Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Kılıç, E. (2024). Türkçe sayı adlarının Nostratik ve Altayistik gelişme katmanlarına dair izlenimler. Social Sciences Studies Journal (SSSJournal), 9(118), 9873–9878.
• Leibovich, T., Katzin, N., Harel, M., & Henik, A. (2017). From “sense of number” to “sense of magnitude”: The role of continuous magnitudes in numerical cognition. Behavioral and Brain Sciences, 1, 1–62.
• Lindemann, O., Alipour, A., & Fischer, M. H. (2011). Finger counting habits in Middle Eastern and Western individuals: An online survey. Journal of Cross-Cultural Psychology, 42(4), 566–578.
• Moltmann, F. (2017). Number words as number names. Linguistics and Philosophy, 40(4), 331–345.
• Obidcon, A. (2006). Tanlangan she'rlar. Toshkent: Sharq.
• Olkun, S. (2012). Sayı hissi: Nedir? Neden önemlidir? Nasıl gelişir? Eğitimci, 10, 6–9.
• O'Shaughnessy, D. M., Gibson, E., & Piantadosi, S. T. (2021). The cultural origins of symbolic number. Psychological Review, 1–15.
• Samoly, K. (2012). The history of the abacus. Ohio Journal of School Mathematics, (65), 58–66.
• Schimmel, A. (2000). Sayıların gizemi (çev. M. Küpüşoğlu). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Sixtus, E. (2018). Subtle fingers – Tangible numbers: The influence of finger counting experience on mental number representations (Doktora tezi), Potsdam University, Potsdam.
• Sonxeber. (2019). Kök deyilsiniz, sadəcə planetiniz səhv düşüb. https://sonxeber.az/136200/kok-deyilsiniz- sadece-planetiniz-sehv-dusub-dunyanin-en-qeribe-ve-maraqli-bilgileri, adresinden 27 Nisan 2027 tarihinde alınmıştır.
• Tallerman, M. (2008). Holophrastic protolanguage: Planning, processing, storage, and retrieval. Interaction Studies, 9(1), 84–99.
• Tekin, T. (2016). Orhon Türkçesi grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• TDK-TS: Türk Dil Kurumu. (2011). Büyük Türkçe sözlük (11. bs.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Wang, J. J., & Feigenson, L. (2019). Infants recognize counting as numerically relevant. Developmental Science, 22(6), 1–10.
• Wiese, H. (2007). The co-evolution of number concepts and counting words. Lingua, 117(5), 758–772.
• Yang, C. (2016). The linguistic origin of the next number. LingBuzz Preprint Lingbuzz, 1–20.