Ozanların Âşıktan Babaya Dönüşüm Serüveni: Âşık Tarzı Şiir Geleneğinin Teşekkülünde Bektaşîliğin Rolü

Yıl 2019, Cilt: 5 Sayı: 12, 1037 - 1063, 29.10.2019

Erhan Çapraz

Öz

XVI. yüzyılda âşık tarzı şiir geleneğinin teşekkülünde en
önemli unsurlardan biri de Bektaşîliktir. Yani Bektaşîlik, zaman içerisinde
senkretik bir niteliğe bürünen “ozan-baksı geleneği”nin Osmanlı coğrafyasında
özellikle de İstanbul’da âşık tarzı şiir geleneği adı altında yeniden
örgütlenmesini sağlamıştır. Hiç şüphesiz gelenek bu teşekkül sürecinin
gerçekleşmesini âşıklara borçludur. M. Fuad Köprülü’nün belirttiği üzere ilk
önceleri “ozan, baksı, şaman, kam, oyun” adı taşıyan geleneğin ilk
temsilcileri, İslâmiyet’in kabulüyle birlikte yerini “ata” ve “bab” (=baba) adı
taşıyan dervişlere bırakmıştır. Ö. Lütfi Barkan’ın “kolonizatör Türk
dervişleri” adını verdiği bu zümre sayesinde Türkistan ve Horasan’da kök salan
gelenek özellikle Osmanlı kültür coğrafyasında da birbirine paralel bir
yapılanma içerisinde tekâmülünü sürdürmüştür. Bu süreçte Hak ile olan
irtibatlarının gücüne bağlı olarak “âşık” olarak isimlendirilen ozan-baksı
geleneğinin temsilcileri, özellikle  XIX.
yüzyılda yaygın görüldüğü üzere, âşığın yanında “baba” olarak da
nitelendirilmişlerdir. Babalık ise Bektaşîlikte bir dervişin ulaşabileceği en
yüksek makamlardan birisidir. Dolayısıyla bugüne kadar âşıkların bu “baba”
taraflarının mahiyeti yeterince ele alınıp değerlendirilmemiştir. Yazıda,
âşıkların esasında Türkistan’dan beri taşıdıkları babalık vasfının mahiyeti
üzerinde durulacaktır. Daha sonraki süreçte âşıkların mahlasına da ulanan bu
kodlamanın sosyo-kültürel bağlamda içyüzü, yani niteliği çözümlenmeye
çalışılacaktır. Tabii bu sayede geleneğin ve geleneğin temsilcilerinin
Bektaşîlikle olan irtibatlarının mahiyeti de ortaya konulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ozan-baksı geleneği, Âşık tarzı şiir geleneği, Bektaşîlik, Babalık, Âşık

Kaynakça

• Akın, B. (2016). Zâkirlik geleneğinin değişen yaratım ve icra ortamı / Zâkirlikten âşıklığa / Âşık Niyazi. Ankara: Barış Kitap.Altı, A. (2018). Bektaşîlerin ve Yeniçerilerin yaşantısından bir kesit: Yeniçeri kahvehaneleri. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 15. 219-231.Assmann, J. (2015). Kültürel bellek. (çev. Ayşe Tekin). İstanbul: Ayrıntı Yay.Aydoğdu, B. (2011). Türk edebiyatında Seyrânî olgusu: Develili Seyrânî ve eserleri (İnceleme-Metin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri.Barkan, Ö. L. (2014). Kolonizatör Türk dervişleri. İstanbul: Hamle Yay.Başgöz, İ. (1986). Türk halk hikâyelerinde düş motifi zinciri, Folklor Yazıları (s. 24-38). İstanbul: Adam Yay.Başgöz, İ. (2019a). Dervişin fonksiyonu. https://www.facebook.com/ilhan.basgoz.1/posts/113364616584263. Erişim Tarihi: 11.06.2019.Başgöz, İ. (2019b). Cemevinde bir defter veya genç Alevilerin Hacı Bektaş Veli’den beklentileri. https://www.facebook.com/ilhan.basgoz.1/posts/113385233248868. Erişim Tarihi: 11.06.2019.Bayat, F. (2000). Anadolu halk sufizminin oluşmasında şamanlığın rolü. Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi Bildirileri (s. 113-130). Ankara: ERVAK Yay.Bayat, F. (2003). Köroğlu / şamandan âşıka, alptan erene. Ankara: Akçağ Yay.Bayat, F. (2016). Mitten tarihe, sözden yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Yay.Boratav, P. N. (1968). Âşık Edebiyatı. Türk Dili / Türk Halk Edebiyatı Özel Sayısı, 207. 340-356.Canpolat, C. (2017). Osmanlı’nın manevi temelini oluşturan gerçek: “Dervişler-babalar ve Bektaşi dergahları”. İstanbul: SiyahBeyaz Yay.Coşkun, N. Ç. (2014). Alevi cemlerinde nefesler. İstanbul: Otorite Yay.Çapraz, E. (2014). Fahri Bilge derlemeleri / Kayseri ve yöresi halk şairleri. Kayseri: Talas Belediyesi Kültür Yay.Çapraz, E. (2015). Sosyo-kültürel bağlamda Kayserili Rûzî ve şiirleri (İnceleme-Tenkitli Metin) (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Erciyes Üniversitesi, Kayseri.Çapraz, E. (2018a). Türk Kültüründe mitolojik bir kahraman olarak âşıklar. Türklük Bilimi Araştırmaları (TUBAR), 43. 53-65.Çapraz, E. (2018b). Âşık tarzı şiir geleneğinin teşekkülüne dair değerlendirmelere bir ek: Meyhaneler. Türkbilig, 35. 233-244.Çobanoğlu, Ö. (2006). Eminönü merkezli âşık edebiyatı. İstanbul: Eminönü Belediyesi Yay.Divitçioğlu, S. (2010). Asya üretim tarzı ve Osmanlı toplumu. İstanbul: Alfa Yay.Elçin, Ş. (1988). Akdeniz’de ve Cezâyir’de Türk halk şâirleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yay.Elçin, Ş. (2014). Halk edebiyatımızda kaynaklar meselesi ve XVI. asır ozanı Karaca Oğlan. Karacaoğlan Kitabı (s. 87-101). (haz. M. Sabri Koz). İstanbul: Kitabevi Yay.Erşahin, S. (2014). Sovyet sonrasında İpek Yolu’nda Hanefilik ile Selefiliğin hâkimiyet mücadelesi”. İpek Yolunda Türk Kültür Mirası (s. 255-267). Ankara: Türk Yurdu Yay. Gazimihâl, M. R. (2001). Ülkelerde kopuz ve tezeneli çalgılarımız. Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. Gökalp, Z. (2018). Türkiye Türkleri’nin etnografik tasnifi. http://misak.millidusunce.com/turkiye-turklerinin-etnografik-tasnifi-yazan-ziya-gokalp/. Erişim Tarihi: 25.10.2018.Gölpınarlı, A. (1949-1950). İslâm ve Türk illerinde fütüvvet teşkilâtı ve kaynakları. İÜ İktisat Fakültesi Mecmuası, 1-4 (1949-1950). 68.Görkem, İ. (2001). Halk şâirlerinde Türkçe sevgisi. Türk Yurdu, 162-163. 155-161.Günay, U. (1999). Türkiye’de âşık tarzı şiir geleneği ve rüya motifi. Ankara: Akçağ Yay.Haslouk, F. R. (2000). Bektaşîlik tetkikleri. (çev. Râgıp Hulûsi). Ankara: Millî Eğitim Basımevi.Işın, E. (1994). Bektaşîlik. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, İstanbul: Kültür Bakanlığı – Tarih Vakfı Yayınları, c. 2, 131-137.İbn Battûta (2000). İbn Battûta Seyahatnâmesi I. Çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yay.Koç, Y. (2007). Anadolu mayası. Ankara: Cedit Neşriyat.Korkmaz, İ. (2016). Nadir Keskin hayatı, sanatı ve eserleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gaziantep.Korkmaz, İ. (2018). Bir Çepni zâkiri: Nadir Keskin ve zâkirliği”. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 17, 119-136.Köksal, M. F. (2008). Ahi Evran ve Ahilik. Kırşehir: Kırşehir Valiliği Yay.Köksal, M. F. (2010). Ayin, erkân ve adap benzerlikleri açısından Ahilik-Bektaşîlik münasebeti. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 55, 59-70Köprülü, M. F. (1914a). Saz şâirleri 4- Âşık tarzı hangi şekl-i hayatın ifadesidir. İkdam. 16 Nisan 1914.Köprülü, M. F. (1914b). Saz şâirleri 6- Âşık teşkilatı ve âşık fasılları. İkdam. 25 Nisan 1914.Köprülü, M. F. (1922). Derviş Ruhullah: Bektaşî nefesleri, İstanbul, 1340”. İkdam. 18 Temmuz 1922.Köprülü, M. F. (1979a). Baba. İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, c. 2, 165-166.Köprülü, M. F. (1979b). Bektaş. İslam Ansiklopedisi, İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, c. 2, 461-464.Köprülü, M. F. (1986). Bizans müesseselerinin Osmanlı müesseselerine tesiri. İstanbul: Ötüken Neşriyat.Köprülü, M. F. (1999). Türk edebiyatının menşe’i”. Edebiyat Araştırmaları (s. 49-130), Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.Köprülü, M. F. (2001). Ahmed Yesevî. İslam Ansiklopedisi, Eskişehir: Millî Eğitim Basımevi, c. 1, 210-215.Köprülü, M. F. (2003). Türk edebiyatı tarihi. Ankara: Akçağ Yay.Köprülü, M. F. (2004). Saz şairleri. Ankara: Akçağ Yay.Köprülü, M. F. (2007). Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yay.Köprülü, M. F. (2012). Türk edebiyatının Ermeni edebiyatı üzerinde te’sirleri. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar (s. 221-244), Ankara: Akçağ Yay.Maden, F. (2012). Batumlu Yesari Baba ve Sinop’ta Bektaşilik. Alevilik Araştırmaları Dergisi, 3, 185-212.Melikoff, I. (1999). İlk Osmanlı sultanları ve Bektaşîler. Osmanlı IV (Toplum) (s. 384-386), Ankara: Yeni Türkiye Yay..Noyan, B. (2000). Bütün yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik. Ankara: Ardıç Yay., c. III (Edebiyât I. Kitap). Noyan, B. (2010). Bütün yönleriyle Bektâşîlik ve Alevîlik. Ankara: Ardıç Yay., c. VIII (Erkân I. Kitap). Ocak, A. Y. (1992). Bektaşîlik. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. 5, 373-379.Ocak, A. Y. (1996a). Sunuş. Türk sûfîliğine bakışlar (s. 7-23), İstanbul: İletişim Yay.Ocak, A. Y. (1996b). Türk kültüründe Ahmed-i Yesevî: Hayatı, şahsiyeti, mesajı ve etkileri. Türk Sûfîliğine Bakışlar (s. 31-51). İstanbul: İletişim Yay.Ocak, A. Y. (2011). Babailer isyanından Kızılbaşlığa: Anadolu’da İslam heterodoksisinin doğuş ve gelişim tarihine kısa bir bakış. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri, Selçuklu Dönemi (s. 69-103). İstanbul: Kitap Yay.Onay, A. T. (1933). Âşık Tokat’lı Nuri. Çankırı: Çankırı Matbaası.Ozanoğlu, İ. (1940). Âşık Edebiyatı. Kastamonu: Şenkıral Matbaası.Öge, A. R. (1946). Bektaşî şairleri antolojisi. Taksim Atatürk Kitaplığı.Pehlivan, G. (2016). Anadolu’da Yesevî geleneğiyle ilişkilendirilen ziyaret yerleri. Geçmişten Geleceğe Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Sempozyumu Bildiri Özetleri. İstanbul: Şen Yıldız Yayıncılık.Reinhard, K. ve Pinto, T. O. (2019). Türk âşık ve ozanları. (çev. Elif Damla Yavuz). İstanbul: Yapı Kredi Yay.Soyyer, A. Y. (1996). Sosyolojik açıdan Alevî Bektaşî geleneği. İstanbul: Seyran Kitap.Soyyer, A. Y. (2012). 19. yüzyılda Bektaşîlik. İstanbul: Frida Yay.Su, S. (2011). Hurafeler ve mitler / Halk İslâmında senkretizm. İstanbul: İletişim Yay.Şenel, S. (2007). Kastamonu’da âşık fasılları. c. I. İstanbul: Düzey Matbaacılık.Tekin, A. (1978). Babalılar ayaklanması. Ankara: Karacan Matbaası.Tulu, S. (2006). Tasavvufun halk hikâyelerine tesiri ve âşıkların baba, ata veya dede adlandırılması üzerine. folklor/edebiyat, 46 (2006/2), 501-506.Turan, F. A. (1995). XIX. yüzyılda Ankaralı âşıklar ve Ayaşlı Ahmet Fahri (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi, Ankara.Türer, O. (1999). Osmanlı’nın temelindeki manevî harç: Kuruluş döneminde Anadolu’da tasavvuf. Osmanlı IV (Toplum) (s. 375-383), Ankara: Yeni Türkiye Yay.Türk Ansiklopedisi. (1950). Âşık ve âşık edebiyatı. Ankara: Millî Eğitim Basımevi, c. IV, 51-56. Yazıcı, T. (1994). Ebû Saîd-i Ebü’l-Hayr. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. c. 10, 220-222.Yıldırım, D. (1998). Orta asya bozkırlarından Urumuneli’ne (Türk sözlü şiir sanatının yayılması üzerine). Türk Bitiği Araştırma/İnceleme Yazıları (s. 180-195), Ankara: Akçağ Yay.Yıldırım, D. (1999). Dede Korkut’tan Ozan Barış’a dönüşüm. Türk Dili, 570, 505-530.Yıldırım, D. (2000). Tarihî süreç içinde iletişim odakları, ağları ve işlevleri [XIII.-XX. yüzyıllar aralığı Türkiyesi]. Türk Dünyası Dergisi, 10, 327-353.Yıldırım, D. (2006). Yeni bilgiler ışığında Dadaloğlu / Bütün şiirleri. Türkbilig, 2006/11, 235-238.Yıldırım, Ö. (2018). Asya tipi üretim tarzı nedir?. http://www.felsefe.gen.tr/felsefe_sozlugu/a/marksbilim_marxbilim_nedir_ne_demektir.asp. Erişim Tarihi: 25.10.2018.Yıldız Altın, K. (2018). Türk kültüründe atalar kültü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Hacettepe Üniversitesi, Ankara.