Usage Patterns in Uzbek Proverbs

Yıl 2021, Cilt: 9 Sayı: 2, 390 - 412, 30.06.2021

Yasin Karadeniz

https://doi.org/10.29228/ijlet.50859

Öz

Proverbs are short but concise phrases that emerge as a result of the long experiences of societies and reflect the culture, beliefs and traditions of that society. Proverbs are the research area of folklore with their cultural features, as well as they are also an important source in grammar research because they are stereotyped language units. In this respect, it is among the important resources of linguistics. Proverbs of Uzbek Turks, which constitute an important branch of the Turkic World, also provide important information about the Uzbek language besides the Uzbek culture. Proverbs expressed by the Uzbek Turks with the term “maqol” are frequently used in everyday language as well as in literary products shuch as fairy tales, epics and folk tales. Proverbs, one of the important sources of the Turkish language, have been and continue to be the subject of many grammatical studies of linguistics. In this study, the proverbs of Uzbek Turks, who have an important place in the Turkic World from past to present, will be examined in terms of usage patterns. Usage patterns are syntax elements that come together in the structure of the sentence, although they show similar features with word groups and syntax in the formation of the sentence. Usage patterns that add harmony and expressiveness to proverbs can take place at the beginning, middle or end of the proverb. Usage patterns, which are the products of common culture, are an important grammatical feature that shows the richness and flexibility of the language or language element in which it is used. In this study, the structural features of usage patterns in Uzbek proverbs will be dwelled on, usage patterns will be classified according to their formation styles, and these uses will be supported with sample proverbs.

Anahtar Kelimeler

Uzbek, proverb, usage pattern, linguistics, word group

Özbek Atasözlerinde Kullanım Kalıpları

Öz

Atasözleri toplumların uzun deneyimleri sonucunda ortaya çıkan ve o toplumun kültürünü, inanışlarını, geleneklerini yansıtan kısa ama özlü kalıp sözlerdir. Atasözleri içerdiği kültürel özelliklerle halk bilimin araştırma alanı olmakla birlikte kalıplaşmış dil birimleri olması sebebiyle aynı zamanda dil bilgisi araştırmalarında da önemli bir çalışma konusudur. Bu açıdan dil biliminin de önemli kaynakları arasındadır. Türk dünyasının önemli bir kolunu oluşturan Özbek Türklerinin atasözleri de Özbek kültürünün yanı sıra Özbek dili hakkında da önemli bilgiler sunmaktadır. Özbek Türklerinin “maqol” terimiyle ifade ettiği atasözleri masal, destan, halk hikâyesi gibi edebiyat ürünlerinin yanı sıra günlük dilde de anlatımı kuvvetlendirmek amacıyla sıklıkla kullanılmaktadır. Türk dilinin önemli kaynaklarından olan atasözleri bugüne kadar dil biliminin birçok gramer çalışmasına konu olmuştur ve olmaya da devam etmektedir. Bu çalışmada ise Türk dünyasında geçmişten günümüze önemli yere sahip olan Özbek Türklerinin atasözleri kullanım kalıpları açısından incelenecektir. Kullanım kalıpları, cümlenin oluşumunda kelime grupları ve söz dizimi ile benzer özellikler göstermekle birlikte cümlenin yapısında bir araya gelen söz dizimi unsurlarıdır. Atasözlerine ahenk ve etkileyicilik katan kullanım kalıpları, atasözünün başında, ortasında veya sonunda yer alabilir. Ortak kültürün ürünü olan kullanım kalıpları, kullanıldığı dilin ya da dil unsurunun zenginliğini ve esnekliğini gösteren önemli gramer özelliğidir. Bu çalışmada Özbek atasözlerinde kullanım kalıplarının yapısal özellikleri üzerinde durulacak, kullanım kalıpları oluşum biçimlerine göre sınıflandırılacak ve bu kullanımlar örnek atasözleriyle desteklenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Özbek, atasözü, kullanım kalıbı, dil bilimi, kelime grubu

Kaynakça

• Aksan, D. (2005). Türkçenin Zenginlikleri İncelikleri. Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Aksoy, Ö. A. (1998). Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
• Bilgin, M. (2006). Anlamdan Anlatıma Türkçemiz. Ankara: Anı Yayıncılık.
• Boratav, P. N. (1969). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınları.
• Bozkaplan, Ş. A. (2007). “Atasözlerinde Tahkiye”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Volume 2(4) Fall, s.1105-1109.
• Bozkaplan, Ş.A. (2004). “Atasözlerinin Yapı ve İşleyiş Biçimlerine İlişkin Bir Örnekleme Modeli”. V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri. C I, s. 513-552.
• Caferoğlu, A. (1930). “Orhun Abideleri’nde Atasözü”. Halk Bilgisi Haberleri, 1(3), s. 43-46.
• Ergin, M. (2013). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Basım Yayım Tanıtım.
• Gencan, T.N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Kitabevi.
• Gürsoy-Naskali, G. (1997). Türk Dünyası Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Hamroyev, M. vd. (2007). Ona Tili. Toshkent: Iqtisod-Moliya.
• Korkmaz, Z.(2010). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Mengliyev, B.; Xoliyorov, O’.; Qodirova, X. (2010). Ona Tili (Maktab O’quvchilari Uchun). Toshkent: Yangi Asr Avlodi Nashriyoti.
• Mirzayev, T.; Musoqulov, A.; Sarımsoqov, B. (2005). O’zbek Xalq Maqollari. Toshkent: Sharq Nashriyoti.
• Ne’matov, H.F.; Sayfullayeva, P.P. (2008). Zamonaviy O’zbek Tili. Toshkent: Mumtoz So’z Nashriyoti.
• Özkan, İ. (2011). “Türk Atasözlerinde Yinelemeler”. Turkish Studies International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Volume 6(1) Winter, s.1595-1603.
• Pala, İ. (1999). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Rasulov, R.; Mirazizov, A. (2005). O’zbek Tili. Toshkent: Aloqachi Nashriyoti.
• Sakaoğlu, S. (1974). “Atasözlerimizin Yapısı”. Türk Folklor Araştırmaları Yıllığı Belleten. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. s. 133-143.
• Shomaqsudov, Sh.; Shorahmedov, Sh. (1990). O’zbek Maqollarining Izohli Lug’ati. Toshkent: O’zbek Sovyet Entsiklopediyasi Bosh Redaksiyasi.
• Tuğluk, M. E. (2013). “Atasözlerini İçine Alan Kullanım Kalıpları” International Journal Of Social Science (Jasss). 6(2), s. 1851-1874.
• Tursunov, U.; Muhtarov, J.; Rahmatullayev, Sh. (1975). Hozirgi O’zbek Adabiy Tili. Toshkent: O’qituvchi Nashriyoti.
• Yoldaşev, İ.; Öztürk, T.; Öztürk, Y. (1998). Özbek-Türk Ata Sözleri ve Deyimleri Sözlüğü. Taşkent: Özbek Türk Liseleri.