An Example of 19th Century Construction Activities in Mardin: Mor Cercis (Georgios) Church

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 1, 11 - 35, 16.07.2025

Necla Kaplan , Gülsüm Mirzeoğlu Ok

https://doi.org/10.63046/ijms.1649361

Öz

The 19th century of the Ottoman Empire stands out as a period in which privileges were granted to minority groups to engage in various construction activities. During this process, Christian religious architecture was also revived; new churches were built or existing structures were repaired. This architectural movement can also be observed in examples from Mardin. The Mor Cercis (Georgius) Church, dated 1885 and the subject of this study, is an important structure that should be evaluated in this context. In this article, the church in question is examined both within the framework of art history and the effects of construction and repair activities carried out in Mardin during the 19th century Ottoman period on the church are discussed. In this context, a literature review on Christian religious architecture in Mardin was first conducted; documents from the period were examined and 19th and 20th century structures were investigated. Mor Cercis Church was observed on site, plan measurements were taken and documented with photographs. It was evaluated whether the structure reflected the characteristic features of the period in terms of plan scheme, decorative elements and building materials. The classical three-nave basilica plan scheme of the Early Byzantine period (4th–7th centuries) was reinterpreted with regional architectural elements and implemented in the Mor Cercis Church. The exterior and interior of the structure were kept quite plain, and rubble walls made of local yellow limestone were preferred in its construction. In addition, the Mor Cercis Church was compared with the Mor Petrus-Mor Pavlus Church (1914), the Virgin Mary Church (1860) and the Mor Isyo Church (Sheikh Mansuri Mosque) in Mardin from the same period; these structures were analyzed in terms of historical context, material, ornamentation, façade design, plan features and structural elements. As a result, it was revealed that the Mor Cercis Church exhibited certain similarities and differences with both contemporary structures and examples from the early 20th century.

Anahtar Kelimeler

Mor Cercis Church , 19th Century , Architecture , Mardin.

Etik Beyan

This study does not require ethics committee approval.

Mardin’de 19. Yüzyıl İmar Faaliyetlerine Bir Örnek: Mor Cercis (Georgius) Kilisesi

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun 19. yüzyılı, azınlık grupların çeşitli imar faaliyetlerinde bulunmalarına olanak tanıyan imtiyazların verildiği bir dönem olarak öne çıkmaktadır. Bu süreçte Hristiyan dini mimarisi de canlanmış; yeni kiliseler inşa edilmiş veya mevcut yapılar onarılmıştır. Söz konusu mimari hareketlilik, Mardin’deki örneklerde de gözlemlenmektedir. Bu çalışmanın konusu olan 1885 tarihli Mor Cercis (Georgius) Kilisesi de bu bağlamda değerlendirilmesi gereken önemli bir yapıdır. Makalede, söz konusu kilise hem sanat tarihi disiplini çerçevesinde incelenmekte hem de 19. yüzyıl Osmanlı dönemi Mardin’inde gerçekleşen imar ve onarım faaliyetlerinin kilise üzerindeki etkileri ele alınmaktadır. Bu doğrultuda öncelikle Mardin’deki Hristiyan dini mimarisi üzerine bir literatür taraması yapılmış; döneme ait belgeler incelenmiş ve 19. ile 20. yüzyıl yapıları araştırılmıştır. Mor Cercis Kilisesi yerinde gözlemlenmiş, plan ölçümleri alınmış ve fotoğraflarla belgelenmiştir. Yapının plan şeması, süsleme unsurları ve yapı malzemeleri açısından dönemin karakteristik özelliklerini yansıtıp yansıtmadığı değerlendirilmiştir. Erken Bizans dönemine (4–7. yüzyıllar) ait klasik üç nefli bazilikal plan şeması, yöresel mimari unsurlarla yeniden yorumlanarak Mor Cercis Kilisesi’nde uygulanmıştır. Yapının dış cephe düzenlemesi ve iç mekânı oldukça sade tutulmuş olup, inşasında yerel sarı kalker taşından moloz duvar örgüsü tercih edilmiştir. Ayrıca Mor Cercis Kilisesi, aynı döneme ait Mardin’deki Mor Petrus-Mor Pavlus Kilisesi (1914), Meryem Ana Kilisesi(1860) ve Mor İsyo Kilisesi (Şeyh Mansuri Camii) ile karşılaştırılmış; bu yapılar tarihsel bağlam, malzeme, süsleme, cephe tasarımı, plan özellikleri ve yapı elemanları açısından analiz edilmiştir. Sonuç olarak, Mor Cercis Kilisesi’nin hem çağdaşı olan yapılarla hem de 20. yüzyılın erken dönemine ait örneklerle belirli benzerlikler ve ayrışmalar sergilediği ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mor Cercis Kilisesi , 19. Yüzyıl , Mimari , Mardin.

Etik Beyan

Bu çalışma, etik kurul izni gerektirmemektedir.

Kaynakça

• Açıkyıldız, B. (1997). 19. yüzyıl Osmanlı mimarlığında Neo-Gotik üslup (Tez No. 63883) [Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Açıkyıldız-Şengül, B. (2018). Mardin in the Post-Tanzimat era: Heritage, changes and formation of an urban landscape. Journal of Ethnic and Cultural Studies, 5(2), 159–185. https://doi.org/10.29333/ejecs/112
• Adıyeke, N. (2012). Şeriye Sicilleri çerçevesinde XVII. ve XVIII. yüzyıllarda Resmo Manastır Vakıfları. 20th CIEPO Symposium, New Trends in Ottoman Studies, 27 Haziran–1 Temmuz 2012, Rethymno, Crete, Greece. Abstracts, 44.
• Ahunbay, M. (2021). Güneydoğu Anadolu’da Geç Antik-Erken Orta Çağ yapıları. GABAM Yayınları.
• Akyüz, G. (1998). Mardin İli’nin merkezinde, civar köylerinde ve ilçelerinde bulunan kiliselerin ve manastırların tarihi. Resim Matbaacılık.
• Akyüz, G. (2001). Osmanlı Devleti’nde Süryani kilisesi: Osmanlı padişahları tarafından Süryani kilisesinin ruhani liderlerine gönderilen fermanlar. Mardin Kırklar Kilisesi.
• Anschütz, H. (1984). Die syrischen Christen vom Tur ‘Abdin: eine altchristliche Bevölkerungsgruppe zwischen Beharrung, Stagnation und Auflösung. Das Östliche Christentum, 34. Augustinus-Verlag.
• Banker, R. (1886). James Silk Buckhingham. In Dictionary of National Biography (Vol. VII). Londra.
• Bell, G. L. (1911). Amurath to Amurath. Bodley Head.
• Bell, G. L. (1982). The churches and monasteries of the Tur Abdin (M. M. Mango, Ön söz). Pindar Press.
• Berchem, M. V., Strzygowski, J., & Bell, G. L. (1910). The churches and monasteries of the Tur Abdin. Amida. Heidelberg.
• Bilge, Y. (2012). Turabdin: Süryani kilise ve kültürünün beşiği. In İ. Özcoşar (Ed.), Uluslararası Midyat Sempozyumu (ss. 507–529).
• Bokförlag, B. (2008). Mezopotamya Uygarlığında Süryani Halkı. Anadolu Ofset.
• Brock, S. (1999). Turabdin: Eski Süryani-Arami Kültürünün Anavatanı. In H. Hollerweger (Düz.), Canlı Kültür Mirası Turabdin. Linz.
• Buckingham, J. S. (1855). Autobiography of James Silk Buckingham; Including His Voyages, Travels, Adventures, Speculations, Successes and Failures (Vol. 1). Longman.
• Çelik, T. (2014). Turabdin’de Kalanlar. Anadolu Ofset.
• DelCogliano, M. (2006). Syriac monasticism in Tur Abdin: A present-day account. Cistercian Studies Quarterly, 41(3), 311–349.
• Demir, M. (2012). Asur Kaynakları Işığında Tur Abdin. In Uluslararası Midyat Sempozyumu (ss. 43–66). Mardin.
• Demir, Z. (2015). Süryani Ortodoks Kilisesi: Gelenekleri ve Yedi Gizi. Anadolu Ofset.
• Dinç, E. (2023). Mardin kırsalındaki Süryani dini mimarisinin incelenmesi ve koruma yaklaşımları (Tez No. 800381) [Doktora tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Durak, N. (2011). Süryani Ortodoks Kilisesi’nde İbadet. Rağbet Yayınları.
• Elyiğit, U. (2020). Mardin ili ve ilçelerindeki manastır mimarisi (Tez No. 641964) [Doktora tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Elyiğit, U. (2023). Mardin ili ve ilçeleri (Tur Abdin Bölgesi) Süryani inziva geleneğinin mimari tanıkları. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Hollerweger, H. (1999). Turabdin: Eski Süryani-Arami Kültürünün Anavatanı. Canlı Kültür Mirası Turabdin. Linz.
• İncidiş, B. (2012). Mardin Eski Kale (Kal-It Mara) Mor Cercis Kilisesi (M. İ. Uslu, Çev.). Retma Matbaa.
• Jules, L. (1967). Recherches archéologiques sur les églises du Tur ‘Abdin. Comptes rendus des séances de l’Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 111(2), 324–333.
• Kaplan, N. (2021). Risk altındaki tarihi bir bina için uyarlanabilir yeniden kullanım önerisi: Ambar Köyü Kilisesi örneği. Mimarlık ve Yaşam Dergisi, 6(2), 459–483. https://doi.org/10.26835/my.880058
• Kaplan, N. (2022). Mardin (Merkez) Hristiyan dini mimarisi. Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Keser Kayaalp, E., & Erdoğan, N. (2013). The cathedral complex at Nisibis. Anatolian Studies, 63, 137–154. https://doi.org/10.1017/S0066154613000070
• Keser Kayaalp, E., & Erdoğan, N. (2017). Recent research on Dara/Anastasiopolis. In E. Rizos (Ed.), New Cities in Late Antiquity: Documents and Archaeology (Vol. 35, ss. 153–175).
• Keser Kayaalp, E. (2012). Geç-Antik Dönem’de kırsalda değişim: Turabdin Bölgesi’nde Hah Köyü. Toplumsal Tarih Dergisi, (221), 74–78.
• Keser Kayaalp, E. (2021). Church architecture of late antique Northern Mesopotamia. Oxford University Press.
• Keser Kayaalp, E. (Ed.), & Diğerleri. (2022). Tur Abdin’in risk altındaki Süryani mimari mirası. Kültürel Mirası Koruma Derneği (KMKD).
• Keser, E. (2002). Tur Abdin Süryani Ortodoks dini mimarisi. Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• King, D. (2019). The Syriac world. Routledge.
• Korkut, T. (2019). Turabdin Bölgesi Hristiyan dini mimarisinde Midyat (2017 yılı arkeolojik yüzey araştırması). Atlas International Refereed Journal in Social Sciences, 5(19), 323–349.
• Laflı, E. (2009). Hellenistik, Roma İmparatorluk ve Geç Roma Erken Bizans Dönemlerinde Nusaybin ve çevresi arkeolojisi: Şavi Höyük VI Roma ve Geç Roma Erken Bizans Çağları pişmiş toprak buluntuları. In Geçmişten Günümüze Nusaybin Sempozyumu Bildirileri (ss. 7–40). Ankara.
• Mango, M. M. (1982). Deux églises de Mésopotamie du Nord: Ambar et Mar Abraham de Kashkar. Cahiers archéologiques, 30, 47–70.
• Mardin Büyükşehir Belediyesi. (2022–2026). Artuklu alan yönetim planı. Anadoku.
• Niebuhr, C. (1778). Reisebeschreibungen nanch Arabien und andern umliegenden Landern (Vol. 2). Kopenhagen.
• Özcoşar, İ. (2007). 19. yüzyılda Mardin Süryanileri (Tez No. 186276) [Doktora tezi, Erciyes Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Özhazinedar, T. (2024). Tanzimat Fermanı, Islahat Fermanı, Adalet Fermanı ve Kanun-i Esasi’nin tahlili. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, 12(36), 759–786.
• Palmer, A. (1990). Monk and Mason on the Tigris Frontier: The Early History of Tur Abdin. Cambridge University Press.
• Palmer, A. (2010). La montagne aux LXX monastères: la géographie monastique du Tur Abdin. In Le Monachisme Syriaque. Geuthner.
• Pognon, H. (1907). Inscriptions sémitiques de la Syrie, de la Mésopotamie, et de la région de Mossoul. Imprimerie nationale-Gabalda.
• Sarı, G. (2011). Geçmişten günümüze Süryaniler ve Süryanilerin Türkiye’ye etkileri: İdil örneği (Tez No. 280276) [Doktora tezi, Gazi Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Sinclair, T. A. (1989). Eastern Turkey: An Architectural and Archaeological Survey (Vol. III). Pindar Press.
• Socin, A. (1881). Zur Geographie des Tur ‘Abdin. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft (ZDMG), 34. Leipzig.
• Sözen, M., & Tanyeli, U. (1999). Sanat kavram ve terimleri sözlüğü. Remzi Kitabevi.
• Tanör, B. (1992). Osmanlı-Türk anayasal gelişmeleri. Yapı Kredi Yayınları.
• Tekin, A. S. (2020). James Silk Buckingham’ın gözünden XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde Osmanlı Devleti’nin güney vilayetleri (Urfa, Diyarbakır, Mardin, Musul, Erbil, Kerkük, Kifri ve Bağdat). İrtad, 4, 117–155.
• Telli, E., & Top, M. (2021). Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki Süryani kiliselerine ait kiborium formlu Kduşkudşin örnekleri. Vankulu Sosyal Araştırmalar Dergisi, (7), 223–252. https://dergipark.org.tr/tr/pub/yyuvasad/issue/63293/908206
• Telli, E. (2022). Süryani kiliselerinde Kduşkudşin (Mardin, Diyarbakır, Şırnak, Adıyaman örnekleri) (Tez No. 765901) [Doktora tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Turan, V. M. (2019). Midyat Süryani manastır ve kiliseleri (Tez No. 596201) [Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Uygur, H. K. (2015). Kutsal mekân bağlamında Mardin Süryanilerinin anlatıları (Tez No. 399626) [Doktora tezi, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi]. YÖK Tez Merkezi.
• Wiessner, G. (1981–1993). Christliche Kultbauten im Tūr ‘Abdīn. Wiesbaden: Harrassowitz.
• Yakup, İ. III. (1985). Süryani Ortodoks Kilisesi genel tarihi (M. Sevinç, Çev.). Hollanda.
• Yeşilbaş, E., & Irmak, H. (2023). Mardin İslami Dönem (11.–15. yüzyıl) dini yapılarında örtü sistemi. International Journal of Mardin Studies, 4(2), 22–43.