KADIZÂDE MEHMED EFENDİ’NİN MEBHAS-I İMAN ADLI ESERİNDE İSİM VE FİİL ÇEKİMİ

Yıl 2022, , 114 - 129, 30.06.2022

Fethullah Çiftçi

https://doi.org/10.51540/ijof.1117122

Öz

Bu çalışma, XVII. yüzyılda yaşamış dönemin en önemli siyasi, dini ve edebi şahsiyetlerinden biri olan Kadızâde Mehmed Efendi’nin kaleme almış olduğu Mebhas-ı İmân adlı eserde geçen isim ve fiil çekimleri üzerinedir. Eser, IV. Murat devrinde Kadızâde Mehmed Efendi öncülüğünde başlayıp yıllarca devam eden Kadızâdeliler Hareketi’nin fikir dünyasına ışık tutan en önemli eserlerden biridir. Devrin tartışmalı konularından olan tütün kullanımı, kahve kültürü ve raks gibi konulara değinmesi yönüyle ön plana çıkan eser, muhteva açısından önemli olduğu kadar dönemin dil hususiyetlerinin aydınlatılması açısından da önemlidir. Klasik Osmanlı Türkçesi Dönemi’nde yazılmış olan eser, Eski Anadolu Türkçesi dil hususiyetlerinin çoğunu barındırması yönüyle önemlidir. Çalışmanın asıl konusunu oluşturan Mebhas-ı İmân’da geçen isim ve fiil çekimleri eklerin tarihsel serüveni gözetilerek Eski Türkçe, Eski Anadolu Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde geçen halleriyle karşılaştırmalı olarak verilecektir.
Eserin tespit edilen 12 nüshası vardır. Çalışmada tespit edilen nüshalar arasında en eski tarihli nüsha olan Ankara Milli Kütüphane’de 06 Mil Yz A 2217 arşiv numarasıyla kayıtlı olan nüsha esas alınmıştır. 99 varak ve her varakta 19 satırdan oluşan ve Hicri 1064 tarihinin Ramazan ayında yazıldığı müstensihi tarafından not düşülen nüsha, Kadızâde Mehmed Efendi’nin (1582-1635) yaşadığı döneme en yakın tarihli nüshadır.

Anahtar Kelimeler

Dilbilim, 17. yüzyıl, Kadızâde Mehmed Efendi, Mebhas-ı İmân, İsim ve fiil çekim ekleri

Kaynakça

• Akpınar, M. R. (2009). Kadızâdeliler ve Sivâsîler arasındaki fıkhî tartışmalar. [Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. Marmara Üniversitesi. Ata, A. (2014). Çağatay Türkçesinin ilk devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi. (2.Baskı). Ankara Üniversitesi Yayınevi.
• Bozkurt, F. (1999). Türklerin dili. (1. Baskı). Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Çavuşoğlu, S. (2001). Kadızādeliler. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (c. 24, ss. 100-102). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çelebi, K. (1981). Mizanü'l-hak fi İhtiyari'l-ehak (İslāmda Tenkid ve Tartışma Usūlü). M. Kara. (Haz.). Marifet Yayınları.
• Deniz, S. (2008). Kadızāde Mehmed İlmî’nin Sultan IV. Murad için yazdığı manzum Duānāme’si. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1.(1), 9-40. https://dergipark.org.tr/en/pub/devderg/issue/4683/63740
• Ercilasun, A. B. (2012). Başlangıçtan yirminci yüzyıla Türk dili tarihi. [12. Baskı]. Akçağ Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. Bayrak Basım Yayım Tanıtım Yayınları.
• Gabain A. V. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.). TDK Yayınları
• Gencan, T. N. (1979). Dilbilgisi. [4. Baskı]. Türk Dil Kurumu Yayınları. Gülsevin, G. (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. [1. Baskı]. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2002). Eski Türkiye Türkçesinde istek kipi üzerine. İlmi Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri. (13). İstanbul, 35-50.
• Gülsevin, G. ve Boz, E. (2004). Eski Anadolu Türkçesi. [1. Baskı]. Gazi Kitabevi. Hacıeminoğlu, N.(2019). Karahanlı Türkçesi Grameri. [4. Baskı]. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İlker, A. (2013). Gelecek Zaman ve Şimdiki Zaman Kiplerinin Önümüzdeki Süreçte Fonetik Olarak Değişebilirliği. Geçmişten Geleceğe Türkçe Elginkan Vakfı I. Türk Dili ve Edebiyatı Kurultayı Bildirileri, İstanbul, Türkiye.
• İpek, B. (2008). Türk dilinde vasıta hāli. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (23), 63-97. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/257927
• Kalsın, Ş. (2013). Harezm Türkçesi grameri-isim(Memlük Kıpçak ve Kuman Kıpçak Türkçesiyle karşılaştırmalı. (4.Baskı). Gazi Kitabevi.
• Karaağaç, G. (2013). Türkçenin dil bilgisi. Akçağ Yayınları.
• Kartalcık, V. ve Bulgurcu, A. (2012). Türk dili yazılı ve sözlü anlatım bilgileri. Altınpost Yayıncılık.
• Kartallıoğlu, Y. ve Yıldırım, H. (2007). Türkiye Türkçesi. A. B. Ercilasun. (Ed.) Türk lehçeleri grameri. [1. Baskı, s.31-80] içinde. Akçağ Yayınları.
• Kazıcı, Z. (2000). İslâm Tarihi (Siyasî-Dinî– Kültürel-Sosyal). (XII.Cilt). Kayıhan Yayınevi.
• Keskin, R. (2003). Türkçe dil bilgisi ve kompozisyon bilgileri. [1. Baskı]. Çizgi Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. [1. Baskı]. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özdarendeli, N. (2005). Türk dilinde geçmiş zaman. Journal Of Socıal Scıence 2(7), 73-108. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/321820
• Öztürk, E., (2017). Eski Anadolu Türkçesi el kitabı. [1. Baskı]. Akçağ Yayınları.
• Şahin, H. (2015). Eski Anadolu Türkçesi. [2. Baskı]. Akçağ Yayınları.
• Şen, S. (2014). Eski Uygur Türkçesi dersleri. [1. Baskı]. Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tahir, M. (1972). Osmanlı müellifleri 1299-1915 I. Cild. Yavuz, A. F. ve Özen İ., (Haz.) Meral Yayınevi.
• Tanyıldız, A. (2010). İsmāîl Rusūhi-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmū’atu’l-Letāyif ve Matmūratu’l-Ma’ārif (incelem-metin-sözlük). [Yayınlanmamış doktora tezi]. Kayseri Erciyes Üniversitesi.
• Türk, V., Doğan, Ş. ve Şerifoğlu, Y. (2011). Eski Anadolu Türkçesi dersleri. (1. Baskı). Kesit Yayınları.