Traditional and Modern Educational Institutions in Söke District During the Abdülhamid II Period

Yıl 2024, Sayı: 22, 26 - 48, 15.12.2024

Biray Çakmak , Osman Kara

https://doi.org/10.20860/ijoses.1521515

Öz

In the 19th century, important reforms were made in the field of education as well as military, administrative and economic fields. The process of modernization in education, which started in the Mahmud II period, accelerated during the Tanzimat era. The first rüsdiye schools for boys, which were opened in Istanbul in 1847, started to become widespread in the provinces in the 1850s. In 1859, a rüsdiye school for girls was opened for the first time in Istanbul. Although there were efforts to reform the primary schools (sibyan mektepleri), the expected results were not achieved. Institutional arrangements were also made in the central organization of education. In 1857, the Ministry of Education was established for the administration of modern schools. On the other hand, medreses, which constituted the traditional educational institutions, continued to exist. In the process, non-Muslims and foreigners also opened schools. On September 1, 1869, the Regulation of Public Education was published and modern educational institutions were comprehensively regulated. In the provinces, modern public primary schools (ibtidai mektepleri) and rüsdiye schools became widespread during the reign of Abdülhamit II.

In this study, the opening processes and institutional structures of modern public primary schools (ibtidai mektepleri) and the rüsdiye school for boys in Söke district, an important district of Aydın sanjak, during the Abdülhamid II period are discussed in detail. On the basis of archival documents, salnames, newspapers and literature, traditional and modern educational institutions in the district were discussed together and the institutional structure of education was tried to be revealed.

Anahtar Kelimeler

Söke district, ibtidai, rüşdiye, madrasa, library

II. Abdülhamit Döneminde Söke Kazasındaki Geleneksel ve Modern Eğitim Kurumları

Öz

19. yüzyılda askerî, idarî, iktisadî alanlar yanında eğitim alanında da önemli yenilikler yapıldı. II. Mahmud döneminden itibaren başlayan eğitimde modernleşme süreci Tanzimat döneminde hızlandı. İlki 1847 yılında İstanbul’da açılan erkek rüşdiye mektepleri 1850’li yıllardan itibaren taşrada yaygınlık kazanmaya başladı. 1859 yılında İstanbul’da ilk kız rüşdiye mektebi hizmete girdi. Sıbyan mekteplerini ıslah etmeye yönelik çabalar görülmekle birlikte beklenen sonuçlar alınamadı. Maarif merkez teşkilatında da kurumsal düzenlemeler yapıldı. 1857 yılında modern mekteplerin idaresi için Maarif Nezareti kuruldu. Diğer taraftan geleneksel eğitim kurumlarını oluşturan medreseler varlığını korudu. Süreç içinde gayrimüslimler ile yabancılar da mektepler açtılar. 1 Eylül 1869 tarihinde Maarif-i Umumiye Nizamnamesi yayınlanarak modern eğitim kurumları kapsamlı şekilde düzenlendi. Kazalarda ibtidai ve rüşdiye mektepleri II. Abdülhamid döneminde yaygınlık kazandı.

Çalışmada II. Abdülhamid döneminde Aydın sancağının önemli bir kazası olan Söke’de ibtidai ve rüşdiye mekteplerinin açılış süreçleri ve kurumsal yapıları ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Arşiv belgeleri, salnameler, gazeteler ve literatür temelinde kazadaki geleneksel ve modern eğitim kurumları birlikte ele alınmış, eğitimin kurumsal yapısı ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Söke kazası, ibtidai, rüşdiye, medrese, kütüphane

Destekleyen Kurum

Bu makale Uşak Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü’nde Doç. Dr. Biray ÇAKMAK danışmanlığında, Osman KARA tarafından hazırlanan “II. Abdülhamid Döneminde Söke Kazasında Eğitim (1876-1908)” isimli yüksek lisans tezi kapsamında yayınlanmıştır.

Teşekkür

Bu makale Uşak Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü’nde Doç. Dr. Biray ÇAKMAK danışmanlığında, Osman KARA tarafından hazırlanan “II. Abdülhamid Döneminde Söke Kazasında Eğitim (1876-1908)” isimli yüksek lisans tezi kapsamında yayınlanmıştır.

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Sadaret Mektubi Kalemi Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A. MKT. MHM): 441/47 (28 Z 1285/11 Nisan 1869).
• Bab-ı Ali Evrak Odası Vilayet Gelen-Giden Defterleri (BEO. VGG.d): nr. 1355 (29 Z 1290/17 Şubat 1874).
• Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri (DH. MKT): 2824/75 (7 Ca 1327/27 Mayıs 1909), 2837/98 (20 Ca 1327/9 Haziran 1909), 2878/13 (28 C 1327/17 Temmuz 1909).
• İrade Dahiliye (İ. DH): 1475/56 (1327C-17) (13 C 1327/2 Temmuz 1909), 417/27616 (8 R 1275/15 Kasım 1858), 602/41998 (25 Ş 1286/30 Kasım 1869), 850/68247 (27 Ca 1299/16 Nisan 1882).
• İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS): 133/5692 (29 M 1284/2 Haziran 1867).
• İrade Şura-yı Devlet (İ. ŞD): 14/637 (21 M 1286/3 Mayıs 1869).
• İrade Taltifat (İ. TAL): 88/21 (1313B-21) (17 B 1313/3 Ocak 1896).
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi Belgeleri (MF. MKT): 1011/6 (25 C 1325/5 Ağustos 1907), 1016/12 (6 Ş 1325/14 Eylül 1907), 1043/13 (29 M 1326/3 Mart 1908), 1059/43 (7 Ca 1326/7 Haziran 1908), 106/70 (26 C 1306/27 Şubat 1889), 1103/70 (7 S 1327/28 Şubat 1909), 191/8 (16 C 1311/25 Aralık 1893), 2/115 (8 Ca 1289/14 Temmuz 1872), 2/99 (5 Ca 1289/11 Temmuz 1872); 241/10 (26 C 1312/25 Aralık 1894), 254/26 (8 L 1312/4 Nisan 1895), 256/36 (18 L 1312/14 Nisan 1895), 293/39 (1 C 1313/19 Kasım 1895), 322/8 (11 M 1314/22 Haziran 1896), 347/58 (17 Ş 1314/21 Ocak 1897), 357/41 (29 Z 1314/31 Mayıs 1897), 364/31 (7 Ra 1315/6 Ağustos 1897), 366/56 (17 Ra 1315/16 Ağustos 1897), 376/70 (27 C 1315/23 Kasım 1897), 465/62 (2 Ca 1317/8 Eylül 1899),
• 5/27 (14 B 1289/17 Eylül 1872), 512/8 (6 Ra 1318/4 Temmuz 1900), 536/31 (26 B 1318/19 Kasım 1900), 6/24 (11 Ş 1289/14 Ekim 1872), 706/25 (22 S 1321/20 Mayıs 1903), 72/13 (12 M 1299/4 Aralık 1881), 72/38 (12 M 1299/23 Kasım 1881), 798/32 (10 C 1322/22 Ağustos 1904), 837/60 (6 M 1323/13 Mart 1905), 851/48 (28 S 1323/4 Mayıs 1905), 883/47 (19 B 1323/19 Eylül 1905), 900/70 (24 L 1323/22 Aralık 1905), 945/55 (15 C 1324/6 Ağustos 1906), 964/14 (5 L 1324/22 Kasım 1906), 978/76 (5 M 1325/18 Şubat 1907).
• Maarif Nezareti Tedrisat-ı İbtidaye İdaresi Belgeleri (MF. İBT): 106/2 (1 Ş 1319/13 Kasım 1901), 110/120 (20 L 1319/30 Ocak 1902), 126/25 (3 B 1320/6 Ekim 1902), 126/61 (10 B 1320/13 Ekim 1902), 130/72 (25 L 1320/25 Ocak 1903), 136/1 (14 R 1321/10 Temmuz 1903), 138/116 (1 B 1321/23 Eylül 1903), 141/76 (3 L 1321/23 Aralık 1903), 156/52 (22 Z 1322/27 Şubat 1905), 156/53 (22 Z 1322/27 Şubat 1905), 159/56 (9 S 1323/15 Nisan 1905), 162/27 (27 Ra 1323/1 Haziran 1905), 162/61 (5 Ca 1323/8 Temmuz 1905), 165/13 (10 C 1323/12 Ağustos 1905), 167/98 (23 B 1323/23 Eylül 1905), 175/10 (28 S 1324/23 Nisan 1906), 179/76 (15 C 1324/6 Ağustos 1906), 181/3 (29 B 1324/18 Eylül 1906), 185/83 (6 Z 1324/21 Ocak 1907), 190/108 (14 R 1325/27 Mayıs 1907),
• 190/99 (12 R 1325/25 Mayıs 1907), 191/104 (4 Ca 1325/15 Haziran 1907), 210/17 (3 C 1326/3 Temmuz 1908), 213/44 (10 B 1326/8 Ağustos 1908), 223/84 (29 M 1327/20 Şubat 1909), 231/99 (29 Ra 1327/20 Nisan 1909), 242/15 (18 Ş 1327/4 Eylül 1909), 282/14 (1 Ş 1328/8 Ağustos 1910), 320/99 (4 Ca 1329/3 Mayıs 1911), 369/7 (1 Ca 1330/18 Nisan 1912), 43/43 (22 Ş 1312/18 Şubat 1895).
• Meclis-i Vala Riyaseti Belgeleri (MVL): 879/12 (13 Ca 1283/23 Eylül 1866).
• Şura-yı Devlet Belgeleri (ŞD): 2786/32 (5 C 1327/24 Haziran 1909), 290/6 (18 L 1298/13 Eylül 1881), 957/7 (5 Ca 1315/2 Ekim 1897).
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y. MTV): 125/117 (13 S 1313/5 Ağustos 1895).
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi Defterleri (İSTM. MŞH. DFT2.d): nr. 2309.
• Salnameler: Salname-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye (SDAO): 1868-1869/H.1285, Defa 23; 1872-1873/H.1289, Defa 27. Salname-i Vilayet-i Aydın (SVA): 1878-1879/H.1296, Defa 1, 1879-1880/H.1297, Defa 2, 1880-1881/H.1298, Defa 3, 1883-1884/H.1301, Defa 6, 1884-1885/H.1302, Defa 7, 1885-1886/H.1303, Defa 8, 1887-1888/H.1305, Defa 10, 1889-1890/R.1305, Defa 11, 1890-1891/H.1308, Defa 13, 1890-1891/R.1306, Defa 12, 1894-1895/H.1312, Defa 15, 1895-1896/H.1313, Defa 16, 1896-1897/H.1314, Defa 17, 1897-1898/H.1315, Defa 18, 1898-1899/H.1316, Defa 19, 1899-1900/H.1317, Defa 20, 1901-1902/H.1319, Defa 21, 1902-1903/H.1320, Defa 22, 1903-1904/H.1321, Defa 23, 1905-1906/H.1323, Defa 24, 1908-1909/H.1326, Defa 25.
• Salname-i Nezaret-i Maarif-i Umumiye (SNMU): 1898-1899/H.1316 Defa 1, 1899-1900/H.1317, Defa 2, 1900-1901/H.1318, Defa 3, 1901-1902/H.1319, Defa 4, 1903-1904/H.1321, Defa 6.
• Gazeteler: Ahenk Gazetesi: 31 (24 Z 1312/17 Haziran 1895), 532 (19 Z 1315/11 Mayıs 1898).
• Hizmet Gazetesi: 19 (22 R 1304/18 Ocak 1887), 20 (26 R 1304/22 Ocak 1887), 510 (15 Ca 1309/17 Aralık 1891), 512 (22 Ca 1309/24 Aralık 1891), 778 (11 Ra 1312/12 Eylül 1894), 790 (24 R 1312/25 Ekim 1894).
• Takvim-i Vekayi: 1755 (30 B 1292/1 Eylül 1875).
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• 24 Ca 1286/1 Eylül 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesi. Düstur I/2. Dersaadet: Matbaa-ı Amire, 1289, 184-219.
• Akyıldız, A. (1993). Tanzimat Dönemi Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform (1836-1856). İstanbul: Eren Yayıncılık.
• Avcı, Y. (2010). Bir Osmanlı Anadolu Kentinde Tanzimat Reformları ve Kentsel Dönüşüm: Denizli (1839-1908). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Demirel, M. (2002). Türk Eğitiminin Modernleşmesinde Rüştiye Mektepleri. Türkler. 15, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 64-93.
• Dobreva, M. (2021). Tanzimat Dönemindeki İstanbul Rüşdiyeleri Hakkında Bazı Tespitler. Osmanlı’nın Dahi Devlet Adamı Ahmed Cevdet Paşa. Haz. Prof. Dr. Cafer Çiftçi, Bursa: Bursa Osmangazi Belediyesi Yayınları, 261-281.
• Dobreva, M. (2022). The Urban Network of Rüşdiyyes in the Balkans and in Anatolia in the 1840s-1870s. Études Balkaniques LVIII/3, 361-416.
• Gelişli, Y. (2002). Osmanlı İlköğretim Kurumlarından Sıbyan Mektepleri (Kuruluşu, Gelişimi ve Dönüşümü). Türkler. 15, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 35-64.
• Gökmen, E. (2006). Aydın Vilayetinde Sıbyan Mekteplerinin İbtidai Mekteplere Dönüştürülmesi. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM) 20, 149-173.
• Güçtekin, N. (2015). İstanbul’daki Hususi Mektepler (1873-1922). İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A. Ş. Yayınları.
• Güneş, G. (2004). Osmanlı Devleti’nde Meyan Kökü Tarımı ve Ticareti (1840-1922). Kebikeç 18, 343-361.
• İpşirli, M. (2000). İlmiye. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 22, İstanbul, 141-145.
• Karataş, Y. (2016). Sultan II. Abdülhamid’in Eğitim Politikalarının Mali Bir Veçhesi: Evkaf-ı Münderisenin Maarife Terki. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED) 57, 1839-1867.
• Kırpık, C. (2023). II. Abdülhamid Döneminde Kayseri İbtidai Mektepleri (1876-1908). Belleten 87/308, 153-193.
• Koçak, C. (1985). Tanzimat’tan Sonra Özel ve Yabancı Okullar. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. 2, İstanbul: İletişim Yayınları, 485-494.
• Kodaman, B. (1991). Abdülhamid Devri Eğitim Sistemi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kütükoğlu, M. S. (1978). Darü’l-Hilafeti’l-Aliyye Medresesi ve Kuruluşu Arefesinde İstanbul Medreseleri. İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi VII/1-2, 1-212.
• Mahmud Cevad. (1338). Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. İstanbul: Matbaa-ı Amire.
• Mutlu, Ş. (2005). Osmanlı Devletinde Misyoner Okulları. İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Özekmekçi, M. M. (2022). 19. Yüzyılın İlk Yarısında Söke Kazasında İdare ve Nüfus. Aydın: Söke Belediyesi Kültür Yayınları.
• Özekmekçi, M. M. (2022). II. Mahmut Döneminde İstanbul’daki Sıbyan Mektepleri ve Öğrenci Sayıları. Osmanlı Araştırmaları 60, 139-178.
• Sarıkaya, Y. (1999). Osmanlı Medreselerinin Gerileme Meselesi: Eleştirel Bir Değerlendirme Denemesi. İslam Araştırmaları Dergisi 3, 23-39.
• Sarıkaya, Y. (2008). II. Meşrutiyet ve Medreseler: Geleneksel Bir Kurumun Modernleşme Sürecinde Var Olma Mücadelesi. Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 13/25, 37-73.
• Somel, S. A. (2007). Kırım Savaşı, Islahat Fermanı ve Osmanlı Eğitim Düzeninde Dönüşümler. Savaştan Barışa: 150. Yıldönümünde Kırım Savaşı ve Paris Antlaşması (1853-1856), 22-23 Mayıs 2006, Bildiriler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırma Merkezi, 61-84.
• Şahin, A. A. (2018). Osmanlı Devleti’nde Rüşdiye Mektepleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Şişman, A. (2006). XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Devletinde Yabancı Devletlerin Kültürel ve Sosyal Müesseseleri. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayını.
• Yazıcı, N. (1994). Son Dönem Karahisar-ı Sahib Medreseleri ve Islâh-ı Medâris Uygulaması. Belleten 58/223, 635-657.
• Yıldız, H. (2019). Osmanlı Medreselerini Islah Çabaları Üzerine Bir Değerlendirme. VAKANÜVİS-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi 4/1, 407-445.