The Religious and Political Role of the Great Hanafi Scholar Qadi Sā'id in the Ghaznavid and Seljuk States

Yıl 2025, Sayı: 23, 182 - 198, 15.06.2025

Mustafa Akkuş

https://doi.org/10.20860/ijoses.1683544

Öz

Qadi Sā'id was the great Hanafi scholar, the head of the Sāidī family, and the overall representative of the Hanafis of the Khorasan region, who assumed the religious and political leadership of the Nīshābur region during the reigns of Mahmud of Ghazni and Sultan Masoud. Thanks to his knowledge, experience in politics, and wisdom, Qadi Sā'id gained the favor, respect, and friendship of Mahmud of Ghazni and was assigned to the education of the Ghaznavid princes Sultan Masoud and Sultan Mohammad. After having gained authority and fame in the Ghaznavid State, Qadi Sā'id was appointed as the qadi of Nīshābur, which had a strategic position for the Ghaznavid State, and later as the chief of Nīshābur, who would act as a bridge between the Sultan and the people and control the local administration of the region. After the defeat at Serahs, he played an essential role in the transition of Nīshābur to Seljuk rule and ensured that the city changed hands without being plundered and slaughtered.

Due to his religious and political responsibilities, Qadi Sā'id followed all religious and political developments in the Ghaznavid Empire and promptly shared information with Sultan Mahmud. Qadi Sā'id and his family also participated in the diplomatic activities of the Ghaznavid and Seljuk states. Qadi Sā'id revealed that Abu Bakr, the leader of the Qarramites and the chief of Nīshābur at the time, was a believer in tajsim and tashbīh, thus ending the influence of the Qarramites in the Ghaznavid geography. In addition, Qadi Sā'id expressed his thoughts to the Seljuk Sultan Toghrıl Beg, who ruled over Nīshābur, without hesitation, saying that he, too, should fear God and act justly and assume important religious and political roles in the process of the city's transition to Seljuk rule.

Anahtar Kelimeler

Qadi Sā , Ghaznavids , Seljuks , Sā’idids , Qarramites

Etik Beyan

I declare that this study is original; that I have acted by the principles and rules of scientific ethics at all stages of the study, including preparation, data collection, analysis, and presentation of information; that I have cited sources for all data and information not obtained within the scope of this study and included these sources in the bibliography; that I have not made any changes in the data used, and that I comply with ethical duties and responsibilities by accepting all the terms and conditions of the Committee on Publication Ethics (COPE). I hereby declare that if a situation contrary to my statement regarding the study is detected, I agree to all moral and legal consequences that may arise.

Büyük Hanefî Âlimi Kadı Sâid’in Gazneli ve Selçuklu Devleti’ndeki Dinî ve Siyasî Rolü

Öz

Kadı Sâid, Gazneli Mahmud ve Sultan Mesud döneminde Nîşâbur bölgesinin dinî ve siyasî liderliğini üstlenen büyük Hanefî âlimi, Sâidî ailesinin reisi ve genel olarak Horasan bölgesi Hanefîlerinin temsilcisi olmuştur. Kadı Sâid, ilmî, siyasî kabiliyeti ve feraseti sayesinde Gazneli Mahmud’un gözüne girmiş, onun saygı ve sevgisini kazanmış, Gazneli şehzadeleri Sultan Mesud ile Sultan Muhammed’in eğitimiyle görevlendirilmiştir. Gazneli Devlet’inde giderek yetkisi ve şöhreti artan Kadı Sâid, Gazneli Devleti açısından stratejik bir konuma sahip olan Nîşâbur kadılığına, daha sonra Sultan ile halk arasında bir köprü görevi görecek, bölgenin yerel yönetimini kontrol eden Nîşâbur Reisliğine getirilmiştir. Serahs yenilgisinden sonra Nîşâbur’un Selçuklu hâkimiyetine geçişinde önemli rol üstlenmiş, şehrin yağma ve kıtale uğramadan el değiştirmesini sağlamıştır.

Nîşâbur halkına karşı kendisini sorumlu hisseden Kadı Sâid, Gazneli Devleti’ndeki tüm dinî ve siyasî gelişmeleri yakından takip etmiş, daima Sultan Mahmud’la bilgi paylaşımında bulunmuştur. Kadı Sâid ve ailesi Gazneli ve Selçuklu Devleti’nin diplomatik faaliyetlerinde de görev almışlardır. Kadı Sâid, Kerrâmîlerin lideri ve dönemin Nîşâbur Reisi Üstad Ebu Bekir’in tecsîm ve teşbih itikadında olduğunu açığa çıkarmış, böylece Kerrâmîlerin, Gazneli coğrafyasındaki etki ve nüfuzunun azalmasını sağlamıştır. Ayrıca Kadı Sâid, Nîşâbur’a hâkim olan Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey’e düşüncelerini çekinmeden dile getirmiş, kendisinin de Allah’tan korkarak adil davranması gerektiğini söyleyerek şehrin Selçuklu hâkimiyetine geçişi sürecinde dinî ve siyasî yönden önemli görevler üstlenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Kadı Sâid , Gazneliler , Selçuklular , Sâidîler , Kerrâmîler

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim. Herhangi bir zamanda, çalışmayla ilgili yaptığım bu beyana aykırı bir durumun saptanması durumunda, ortaya çıkacak tüm ahlaki ve hukuki sonuçlara razı olduğumu bildiririm.

Destekleyen Kurum

yoktur

Kaynakça

• Akkuş, M. ve Zeki, İ. (2016). Târîh-i Beyhakî’ye Göre Selçuklu-Gazneli İlişkileri ve Selçuklu Algısı. USAD, (5), 181-204.
• Bahcıvan, S. (2000). el-Kadî Ebü’l-Alâ’ Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî ve’l-Beytü’s-Sâ‘idî Ba‘deh ve Kitâbühü’l-İ‘tikad. Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, 10, 217-250.
• Bahcıvan, S. (2012). Üstüvâî, İslam Ansiklopedisi (ss. 395-396). İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bayur, H. (1987). Hindistan Tarihi, I, Ankara: Tarih Kurumu Yayınları.
• Beyhakî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin (1940). Târîh-i Beyhakî. (Neşreden: Sâid Nefisi), Sanayi Yayınları.
• Birinci, Z. (2022). Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî’ye Göre Ebû Hanîfe’nin İtikadî Görüşleri. Trabzon İlahiyat Dergisi, 277-302.
• Bosword, C. E. (1999). Târîh-i Gaznevîyân. (H. Enuşe, çev.) Tahran: Müesses-i İntişârât-ı Kebir.
• el- Hamevî, Şihâbuddin Ebu Abdullah Yakût b. Abdullah el-Hamevî er-Rûmî el-Bağdadî (1977). Mucemü'l-Büldan. V, Dâr-ı Sadr. Beyrut.
• el-İbâdî, A. (1997). Horasan Fî’l-Asrı’l-Gaznevî (Numan Cebran, ed.). Ürdün: Katar Üniversitesi Beşeri Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü, Ürbed’ül-Ürdün Yayınları.
• İbn Havkal, Ebu’l-Kasım (1938). Kitabu Suretü’l- Arz, (edt. M. J. DeGoeje) Leyden.
• İbnü’l-Esir, İzzüddin. (1997). el-Kâmil fi’t-Târîh, VIII, Beyrut: Dâr-ı Sadr,
• İstahrî, Ebu İshak İbrahim b. Muhammed (1927). Kitabu’l- Mesalik Ve’l- Memalik. (tahk. M. J. De Goeje), Leyden. Köymen, M. A. (2011). Büyük Selçuklu İmparatorluğu I, Ankara: Türk Kurumu Yayınları.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkādir b. Muhammed b. Muhammed (1978)., el-Cevâhirü’l-Mudıyye fî Tabakâti’l-Hanefîyye, I. Baskı, thk: Abdulfettâh Muhammed el-Hulû, Gize: Hicir Yayınları.
• Mehdeviyân, M. (2006). Gazneviyân ve Felsefe ve Kelam Der Horasan ve Mâverâünnehr. Tahran: Burhan ve İrfan Dergisi.
• Merçil, E. (2011). Selçuklular (Makaleler). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2007). “Nişabur”, DİA, XXXIII, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 149-151.
• Özgüdenli, O. G. (2013). Selçuklular I: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi. İstanbul: İSAM Yayınları.
• Piyadeoğlu, C. (2014). Çağrı Bey Selçuklular’ın Kuruluş Hikayesi. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Ramazanpûr, H. (2016). Kerrâmîyye ve Gazneviyân; Faraz ve Furûd-ı Kerrâmîyyân, Fasılnâme-i Târîh-i Nev. Tahran: Perverişgâh-ı Ulûm-ı İnsânî ve Mutaleat-ı Ferhengî Portal Cami Ulûm- İnsânî.
• Utbî, M. A. (1962). Tarih-i Yemini. (Ebu’ş-Şeref Nasih b. Zafer Curfadekânî, çev.) (603H.) Tahkik Eden: Cafer Şıar, Tahran: Tahran Üniversitesi Yayınları.
• Zehebî, O. (1996). Siyerü ‘Alami’n-Nübelâ, XVII, nşr: Şuayb el-Arnavut ve Muhammed el-Araksusî, Beyrut: Müessesetü’r-Risale.
• Zeki, İ. (2019). Gazneli Mahmud’un Din Politikası. Konya: Çizgi Kitabevi.