On the bir ikintiske basıraşıp … from Altun Yaruk Eight Book

Yıl 2019, Cilt: 1 Sayı: 1, 7 - 18, 30.06.2019

Engin Çetin

Öz

This article examines the words bir ikintiske “to the second one, one to another”
and basıraş- “to prevail, to rival” in the sentence barçada bir ikintiske basıraşıp kunuş
kırma kılurlar “They all oppress and push against each other” in Eighth Book of Altun
Yaruk (Chapter 20). The word bir ikintiske which is peculiar to Uighur has been read as bir
ikintişke by some of the researchers, where -ş- is assumed as reciprocal suffix. Fewer
researchers read the phrase as bir ikintiske and have claimed that the morpheme in question is the possessive suffix +si. Since the verbs which occur after the phrase often contain
reciprocal morphemes (with reciprocal suffix -ş-), it is usually assumed that the suffix -ş- in
these verbs affected the previous word; but due to the fact that the phrase is not used only
with reciprocal suffixes in the Uighur and Karakhanid texts (as they occur in bir
ikindike and bir ikintisi forms) and due to the phonetic and morphological rules of Turkish
from past to present it was concluded here that the phrase should be read as bir ikintiske and
the presence of the third person possessive suffix with its vowel dropped should be
accepted. The hapax verb basıraş- examined in the second part is very problematic.
Although it seems like the causative form of the Turkish verb bas- at first glance; due to the
facts that the vowel of this causative suffix often occurs round and the noun
form basir “deception, intrigue” (Lessing 1960: p. 90) was detected in Mongolian makes it
difficult to decide on the origin and structure of the word.

Anahtar Kelimeler

bir ikintiske, basıraş-, Uighur, Altun Yaruq

Altun Yaruk Sekizinci Kitapta Geçen bir ikintiske basıraşıp … İbaresi Üzerine

Öz

Bu makalede Altun Yaruk’un Sekizinci Kitabında yer alan (20. Bölüm) barçaḍa bir
ikintiske basıraşıp kunuş kırma kılurlar “Hepsi bir diğerine baskı yapıp (birbirleriyle) itişip
kakışırlar.” cümlesindeki bir ikintiske “bir ikincisine, bir diğerine” ile basıraş- “birbirine
üstün gelmeye çalışmak, çekişmek” sözleri ele alınacaktır. Uygurcaya özgü bir ikintiske
sözü araştırmacıların bir bölümü tarafından bir ikintişke olarak okunmuş, burada varsayılan
-ş-, işteşlik eki kabul edilmiştir. Sayısı daha az olan araştırmacı grubu ise bir ikintiske
olarak okudukları ibarede +si yapısının iyelik eki olduğunu düşünmüştür. İbareden sonra
yer alan fiillerin çoğunlukla işteş yapı içermesi, söz konusu fiillerdeki -ş- işteşlik ekinin bir
önceki sözcüğe etkisi olarak görülse de hem Uygur hem de Karahanlı dönemi metinlerinde
ibarenin sadece işteş yapılarla (-ş- eki almış fiil) birlikte kullanılmaması, bir ikindike ve bir
ikintisi şekillerinin de bulunması ve Türkçenin geçmişten günümüze gelen ses ve şekil
bilgisi kuralları nedeniyle yapının bir ikintiske olarak okunması ve ünlüsü düşmüş 3. kişi
iyelik ekinin varlığının kabul edilmesinin uygun olduğu düşüncesine varılmıştır.
Çalışmanın ikinci bölümünde yer alan ve tekörnek olan basıraş- fiili ise birçok sorunu
barındırmaktadır. Sözcük ilk bakışta Türkçe bas- fiilinin ettirgen biçimi görülse de söz
konusu ettirgenlik ekinin ünlüsünün çoğu zaman yuvarlak oluşu, sözcüğün basir “hile,
entrika” (Lessing 1960: s. 90) şeklinde isim olarak Moğolcada tespit edilmesi sözcüğün
kökeni ve yapısı hakkında karar vermeyi güçleştirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Uygurca, Altun Yaruk, bir ikintiske, basıraş-

Kaynakça

• ARAT, R. R. (1947). Kutadgu Bilig I, Metin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [KB]
• ATA, A. ATA, Aysu (2004), Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası), Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar Dizin), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [Ku.T.]
• AYAZLI, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [AYAyazlı]
• CLAUSON, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Oxford University Press. [ED]
• ÇAĞATAY, S. (1945). Altun Yaruk’tan iki Parça, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yayınları.
• ÇETİN, E. (2017). Altun Yaruk Sekizinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi Yayınları. [AYÇetin VIII]
• Digital Dictionary of Budhism. Erişim tarihi: 11.05.2019. Erişim adresi: http://buddhism-dict.net/
• ELMALI, M. (2016). Daśakarmapathaavadānamālā: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERASLAN, K. (2009). Eski Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation, a Functional Approach to the Lexicon, Vol. I-II, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag. [OTWF]
• GRØNBECH, K. (1995). Türkçenin Yapısı (çev.: Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• GULCALI, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Öyküsü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [AYGulcalı Aç Bars]
• ___ (2015), Altun Yaruk Sudur X. Kitap (Metin-Çeviri-Açıklamalar-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. [AYGulcalı]
• HAMILTON, J. R. (1998). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası- Kalyanamkara ve Papamkara- (çev.: Ece Korkut, İsmet Birkan). Ankara: Simurg Yayınları.
• JOHANNES, N. (1958a). Suvarṇaprabhāsottamasūtra, das Goldglanz-sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna-Buddhismus, I-Tsing’s chinesische Version und ihre tibetische Übersetzung, Bd. 1. I-tsing’s chinesische Version Übersetz, eingeleitet, erläutert und mit einem photomechanischen Nachdruck des chinesischen Textes versehen, Leiden.
• ___ (1958b). Suvarṇaprabhāsottamasūtra, das Goldglanz-sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna-Buddhismus, I-Tsing’s chinesische Version und ihre tibetische Übersetzung, Bd. 2. Die tibetische Übersetzung mit kritischen Anmerkungen herausgegeben, Leiden.
• KAYA, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. [AYKaya]
• KUDARA, K. – K. Röhrborn (1982). “Zwei verirrte Blätter des uigu-rischen Goldglanz-Sūtras im Etnografiska Museum, Stockholm”, ZDMG. Band 132, Wiesbaden s. 336–347.
• LESSING, Ferdinand D. (ed.) (1960), Mongolian – English Dictionary, University of California Pres, Berkeley and Los Angeles.
• ODA, J. (2010). A Study of Buddhist Sutra Called Sekiz yükmek yaruq or Sekiz törlügin yarumış yaltrımış in Old Turkic, Kyoto: Hozokan.
• ÖLMEZ, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (= 5. Bölüm) Suvarṇaprabhâsasûtra. Ankara: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi 1. [AYÖlmez]
• RÖHRBORN, K. (2010). Uigurisches Wörterbuch Sprachmaterial der Vorislamischen Türkischen Texte aus Zentralasien. Neubearbeitung, I. Verben, Band 1: ab- - äzüglä-, Stuttgart: Franz Steiner Verlag [UW 2010]
• SEMET, A. (2005). Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang-Biographie, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Xuangzangs Leben und Werk, Band 34, Teil 8, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• SHŌGAITO, M. (1993). Studies in the Uighur Version of the Abhidharmakośabhāṣya-ṭīkā Tattvārthā, Volume II, Text, Translation and Commentary and Glossary, Shokado.
• ___ (2003). “Uighur Manuscripts in St. Petersborg Chinese texts in Uighur script and Bodhist Uighur texts”, 京都大学大学院文学研究科 Graduate School Of Letters Kyoto University.
• TEKİN, Ş. (1976). “Eski Türkçe”. Türk Dünyası El Kitabı, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. s.142-192.
• ___ (1980) Maitrisimit nom bitig: die uigurische übersetzung eines werkes der buddhistischen Vaibhaşika-Schule. Schriften zur Geschichte und Kultur des Alten Orients. Berliner Turfantexte; IX, Berlin: Akademie Verlag.
• ___ (1987) “Altun Yaruk'un 20. Bölümü İligler Qanlarnıng Köni Törüsin Aymaq (Rajaşastra)” Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları Dergisi S. 11. Harward: 1987. s.133-199.
• TOKYÜREK, H. (2015). Altun Yaruk Sudur IV Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Kayseri: Laçin Yayınevi. [AYTokyürek]
• WILKENS, J. (2016). Buddhistische Erzählungen aus dem alten Zentralasien Edition der altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā Teil I-II-III. BT: 37, Turnhout (Belgien): Brepols Publishers. [Daś.Wilkens 2016]
• ZIEME, P. (1996). Altun Yaruq Sudur, Vorworte und Das Erste Buch, Edition und Übersetzung der alttürkischen Version des Goldglanzsūtra (Suvarṇapraphāsasottamasūtra). Berliner Turfantexte: XVIII. Brepols. [AYZieme]