A General Outlook on the Ash’arism-Maturidism Relationship in the Ottomans

Yıl 2017, Sayı: 5, 113 - 128, 15.07.2017

Mehmet Kalaycı

Öz

The first intellectual interactions between Asharites and Maturidites started in the V./XI. century and, in the later period, continued in an undulant manner. While initially it was a struggle of two theological schools intellectually equivalent to each other, the intellectual expansion of Asharism as a result of its contact with philosophy made Maturidite discourse, which insisted on theology, nonfunctional. Therefore, Maturidism failed to sufficiently appear against the philosophical theology that became the rising value in the time of Mehmed II the Conqueror. However, the fact that Asharism cut step by step its relationship with philosophy, pushed it again to the theological field. In this point, Asharism and Maturidism encountered again. In parallel with this, in the Ottomans a stress on Maturidism which started in the X./XVI. Century and reached a peak in the XII/XVIII. century came to the fore. When a great number of works composed on the theological disagreements between the two schools are considered, it is seen that they go beyond the attempts made by the members of two schools to understand each other and that Maturidism was brought to the fore as an Ottoman identity. In this paper, the emphasis of Maturidism, which was initially insignificant, but in later process was brought into the fore, and the political and intellectual factors that supported it will be analyzed.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Asharism, Maturidism, Ikhtilâf Texts, al-Firqa al-Najiya

العلاقة بين الأشعريّة والماتريديّة في الدولة العثمانيّة نظرةٌ عامّةٌ

Öz

بدأت تفاعلات الفكرة الأولى بين الأشاعرة والماتريدية في القرن الخامس والحادي عشر، وتبِعتها دورةٌ متجدِّدةٌ مختلفة المستوى في زمنٍ لاحقٍ، في حين أنّه في البداية كان النضال بين مدرستين متوازنتين أيديولوجيًّا في علم الكلام، فالتوسع الفكري عند الأشاعرة فيما يتعلّق بالفلسفة قد حرّر الخطاب الذي أصرّ عليه الماتريدية. ومن ناحيةٍ أخرى لم تستطع الماتريدية إظهار ما يكفي في مواجهة الحكمة الفلسفية التي أصبحت قيم ة متزايدة في فترة السلطان الفاتح، لكن مع مرور الزمان وقطع علاقة الأشاعرة بالفلسفة من حينٍ الى حين جُرَّ الماتريدية الى ساحة الكلام تارة أخرى. عند هذه النقطة بدأت تتجدّد العلاقة المتبادلة بين الماتريدية والأشاعرة. بدأ تمايز الماتريدية في عهد العثمانيين من القرن العاشر والسادس عشر. ولكنَّه يمكننا أن نقول: إنّ تمايزهم بشكلٍ أقوى قد بدأ من القرن الثاني عشر إلى القرن الثامن عشر عندما ننظر إلى النُّصوص العديدة التي تتعامل مع وجهات النظر المتباينة بين الطائفتين، يظهر أنَّ الموضوع أكبر من محاولة أعضاء الطائفتين، إنَّه يمثِّل محاولة تقديم الماتريدية على أنَّها هُويةٌ عثمانيةٌ. وفي هذا المقال، سيتمُّ التركيز على تحليل الأفكار الماتريدية، وعناصرها السياسية والأيديولوجية التي لم تكن ظاهرة تجاه الأشاعرة في بدايات الدولة العثمانية، ثم تمَّ التأكيد عليها فيما بعد

Anahtar Kelimeler

الدولة العثمانية, الأشاعرة, الماتريدية, أدب الصراع, الفرقة الناجية

Osmanlı’da Eşarilik‐Maturidilik İlişkisine Genel Bir Bakış / A General Outlook on the Ash’arism-Maturidism Relationship in the Ottomans / العلاقة بين الأشعريّة والماتريديّة في الدولة العثمانيّة نظرةٌ عامّةٌ

Öz

Eş’arîlerle Maturidiler arasındaki ilk fikri etkileşimler, V./XI. yüzyılda başladı ve sonraki süreçte inişli çıkışlı bir seyir izledi. Başlangıçta fikri açıdan birbirine denk iki kelam ekolünün mücadelesiyken, Eş’ariliğin felsefe ile ilişkisi neticesinde uğradığı entelektüel genişleme Maturîdiliğin kelamda ısrar eden söylemini işlevsizleştirdi. Bu yüzden Fatih döneminde yükselen değer haline gelen felsefi kelam karşısında Maturidilik yeterince boy gösteremedi. Ancak ilerleyen süreçte Eşariliğin felsefe ile bağının peyderpey kopmaya başlaması, onu tekrar kelami zemine çekti. Bu noktada Eşarilik ve Maturidilik yeniden birbirinin muhatabı oldu. Buna paralel olarak da Osmanlılarda X./XVI. yüzyıldan itibaren başlayan, ancak en yüksek ifade biçimine belki de XII/XVIII. yüzyılda ulaşan bir Maturidilik vurgusu gündeme gelmeye başladı. İki mezhep arasındaki itikadi görüş ayrılıklarını konu edinen çok sayıdaki metne bakıldığında, bunun, iki mezhebin mensuplarının karşılıklı olarak birbirlerini anlama çabasından daha fazla bir anlam ifade ettiği ve Maturidiliğin bir Osmanlı kimliği olarak ön plana çıkarıldığı görülmektedir. Bu yazıda Osmanlı’da ilk başta felsefi Eşarilik karşısında silik kalan, ancak sonraki süreçte öne çıkarılan Maturidilik vurgusu ve bunu besleyen siyasi ve fikri unsurlar tahlil edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Eşarilik, Maturidilik, İhtilaf Edebiyatı, Fırka‐i Naciye

Kaynakça

• Algar, Hamid, “İmam-ı Rabbani”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), XXII/198.
• Aydınlı, Osman, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e İslam Mezhepleri Tarihi Yazıcılığı, Ankara 2008.
• Beyazîzâde, Ahmed Efendi (1098/1687), İşârâtu’l-Merâm min ‘İbârâti’l-İmâm, thk. Y. Abdürrezzak, Kahire 1949.
• el-Cenâbî, Ebû Muhammed Mustafa b. Hüseyin, el-Hafîlu’l-Vasît ve’l-Aylemu’z-Zahîru’l-Muhît, Hamidiye, Nu: 896.
• Cihan, Ahmet Kamil, Abdulganî Nablusî’nin Hayatı ve Kelâmî Görüşleri, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1988.
• ed-Devvânî, Celâluddîn Muhammed b. Es‘ad (908/1502), Celâl: Şerhu’l-‘Akâ’idi’l-‘Adudiyye, İstanbul 1290.
• Eberhard, Elke, Osmanische Polemik gegen die Safawiden im 16. Jahrhundert nach arabischen Handschriften, Freiburg 1970.
• Esîrîzâde Abdülbâkî b. Mehmed Bursevî, Risâle fi İhtilâf Beyne’l-Eş’arî ve’l-Mâturîdî, Kastamonu İl Halk, No: 355-3.
• Gömbeyaz, Kadir, Vani “Mehmed Efendi’nin Hz. İbrahim’in Babası ve Ebeveyn-i Resul Hakkındaki Görüşleri”, Ulusal Vani Mehmed Efendi Sempozyumu, 07-08 Kasım 2009, Kestel-Bursa -Bildiriler-, ed. M. Yalar-C. Kiraz, 2011, s.205-232.
• el-Hâdimî, Ebû Sa‘îd Muhammed b. Mustafa, Berîka-i Mahmûdiyye fi şerhi Tarîkat-ı Muhammediyye, İstanbul 1317.
• Hâlid el-Bağdâdî, Ziyâ’üddîn en-Nakşibendî (1242/1827), el-‘Ikdu’l-Cevherî fi'l-Fark beyne Kudreteyi'l-Mâturidiyye ve'l-Eş‘ariyye, Hacı Mahmud Efendi, Nu: 1459, 13 v.
• el-Harpûtî, ‘Abdulhamîd Hamdî b. Ömer (1332/1914), es-Semtu’l-‘Abkarî fi Şerhi’l-‘Ikdi’l-Cevherî, Dersaadet 1305.
• Kalaycı, Mehmet, “Bir Hakkın Teslimi: Ebû Azbe’nin er-Ravzatü’l-Behiyye’sine Yansıyan İntihal Olgusu, İslâm Araştırmaları Dergisi (2013), sayı: 29, s. 1-34
• Kalaycı, Mehmet, “Ebu Sa’id el-Hâdimi’nin 73’lü İhtilaf Tasnifi ve Kaynakları”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (2013), cilt: LIV, sayı: 2, s. 215-221.
• Kalaycı, Mehmet, “Eşarilik ve Maturidiliği Uzlaştırma Girişimleri: Tâcüddin es-Sübkî ve Nûniyye Kasidesi”, Dinî Araştırmalar (2012), cilt: XIV, sayı: 40, s. 112-131
• Kalaycı, Mehmet, “Kemâlpâşâzâde’nin Eş’arîlik-Mâturîdilik İhtilafı Konusundaki Risalesi Üzerine, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (2012), c. LIII: 2, s. 211-218.
• Kalaycı, Mehmet, “Şeyhülislam Mehmed Esad Efendi ve Eşarilik-Maturidilik İhtilafına İlişkin Risalesi”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (2012), c. XI: 21, s. 110-111.
• Kalaycı, Mehmet, Tarihsel Süreçte Eşarilik Maturidilik İlişkisi, Ankara 2013.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafâ b. Abdullâh (1067/1657), Keşfu’z-Zünûn an Esâmi’l-Kütüb ve’l-Fünûn, tsh. Ş. Yaltkaya-K. R. Bilge, Ankara 1971.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafâ b. Abdullâh (1067/1657), Mizanü’l-Hakk fi İhtiyari’l-Ahakk (En Doğruyu Sevmek İçin Hak Terazisi), çev. O. Ş. Gökyay, İstanbul 1980.
• el-Kırşehrî, Muhammed b. Veli (1102/1690), Şerhu’l-Hılâfiyyât beyne’l-Eş‘arî ve’l-Mâturîdî, Şehid Ali Paşa, Nu: 1650.
• Köksal, Cüneyd Asım, “İslam Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlakiliği Meselesi -Mukaddimat-ı Erbaa’ya Giriş-, İslam Araştırmaları Dergisi (2012), sayı: 28, s. 1-44.
• el-Mercânî, Şihâbuddîn b. Bahâ’uddîn (1306/1889), ‘alâ Şerhi’l-Celâl li’l-‘Akâ’idi’l-‘Adudiyye, y.y. Matbaai Amire, 1317.
• Mestcizâde, ‘Abdullah b. Osman (1174/1760-61), el-Mesâlik fi'l-Hilâfiyyât Beyne'l-Mütekellimin ve'l-Hukemâ, thk. S. Bahçıvan, İstanbul 2007.
• Mütercim Ahmed ‘Âsım, Merâhu’l-Me‘âlî fi Şerhi’l-Emâlî, Dersaadet 1304
• en-Nablûsî, Abdulganî b. İsmail (1143/1731), “Tahkîku’l-İntisâr fi İttifâkı’l-Eş’arî ve’l-Mâturîdî ala Halkı’l-İhtiyâr”, Sunnitische Theologie in Osmanischer Zeit içinde, ed. E. Badeen, Würzburg 2008, s. 81-130 (Arapça Kısım)
• en-Nûrî, Abdulehad (ö.1061/1651), Te’dibu’l-Mütemerridîn, Fatih, Nu: 5293.
• Özervarlı, M. Sait, “Osmanlı Kelam Geleneğinden Nasıl Yararlanabiliriz?”, Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları: Tespitler- Problemler-Teklifler Sempozyumu, İstanbul 2007, s. 197-213.
• Öztürk, Necati, Islamic Orthodoxy Among the Ottomans in the Seventeenth Century with Special Reference to the Qadı-Zade Movement, Phd. Dissertation, Edinburgh University, Edinburgh 1981.
• es-Sübkî, Ebû Nasr Tâcuddîn ‘Abdulvehhâb b. ‘Ali (ö.771/1370: et-Tabakâtu’ş-Şâfi‘iyyeti’l-Kübrâ, tah. A. M. el-Hulv-M. M. et-Tanâhî, Kahire 1964, c. III, s. 383-389; “Nuniyyetu’s-
• Subki,” E. Badeen (ed.), Sunnitische Theologie in osmanischer Zeit içinde, Würzburg 2008, s. 5-18.
• eş-Şeyhzâde, ‘Abdurrahîm b. ‘Ali el-Amâsî (944/1537), Nazmu’l-Ferâ’id ve Cem‘u’l-Fevâ’id, Mısır 1317.
• Şık, İsmail, “Necmeddin Tarsûsî’nin Urcûzesinde Eş‘arî-Hanefi Teolojik Farklılaşmaları”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi (2017), c. 6: 1, s. 327-342.
• Unan, Fahri, Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi, Ankara 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilatı, Ankara 1984.
• Yazıcıoğlu, M. Sait, “XV. XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreselerinde İlm-i Kelam Öğretimi Ve Genel Eğitim İçindeki Yeri”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, IV (1980).
• ez-Zebîdî, Seyyid Murtazâ Muhammed b. Muhammed, Kitâbu İthâfi’s-Sâdeti’l-Muttakîn bi Şerhi Esrâri İhyâ’i ‘Ulûmi’d-Dîn, y.y. t.y.