Singer Ibn Suraydj and Cultural Life in the Umayyads

Yıl 2024, Sayı: 19, 201 - 226, 30.06.2024

Nadir Karakuş

https://doi.org/10.52886/ilak.1423811

Öz

In the first period of the Umayyads, Mecca and Medīna witnessed great suffering, and it is reported that many opponents were killed and even women were raped in the Battle of al-Ḥarra in Medīna. Mecca, where Ibn Suraydj, who is the subject of this article, lived was also destroyed by the Umayyads with catapults, and the holy Kaʿbah was not spared from this destruction. It fell to mourners called nawwah (wailer) such as Abū Yaḥyā ʿUbaydullāh Ibn Suraydj to express these sufferings, and the people of Mecca and Medīna began to commemorate those they had lost in these events with these sad songs. This tragic process also performed a cultural service such as the enrichment of music in the Hejaz. The Iranian labourers who were brought to repair the Ka’bah were unknowingly instrumental in opening new doors in Islamic music. The different melodies emanating from the oud instrument played by them were developed by the Makkan mughannī Ibn Suraydj to form a new Arabic style. This caused Arabic music to gain a richer character by getting rid of monotonous and simple maqams. Moreover, ʿUbaydullāh Ibn Suraydj initiated an innovation by conducting a musical assembly with a staff in his hand and ensured the transmission of this tradition to the next generations with the students he trained. While this unpleasant period made Ibn Suraydj friends with Umayyad opponents, the laments and songs he sang for them manifested itself as an artistic reflection of these painful events. Important poets contributed to his compositions with their poems, and this process enriched the cultural life of Hejaz and Syria as well as shed light on a better understanding of the period. Ibn Suraydj's good relations with the Umayyad caliphs and the governors of Mecca on the one hand, and his friendship with Abdullah b. Zubayr and the Shia, who were known for their opposition to the Umayyads, on the other hand, reflected the view of the art and music connoisseurs on the events. This chain of events also gave Ibn Suraydj the opportunity to travel from Damascus to Hejaz and to spread his art. On the other hand, whether in Damascus or the Hejaz, musicians like Ibn Suraydj were preoccupied with their art rather than politics, and they could easily join the ranks of those who favoured them. The lack of an academic study on Ibn Suraydj and cultural life in Mecca has made this research more meaningful. In this article, the family and art of Ibn Suraydj, who is said to be of Turkish origin, are discussed. In addition to the innovation and style he brought to Arabic music, an effort has been made to reveal how the Meccans and other notables who patronised him contributed to the development of the music of the period. Some analyses have been made based on the events embellished by the poems, which are indispensable for melodies, and by the poets who wrote them. Furthermore, an attempt has been made to better understand the period by starting from the songs Ibn Suraydj sang in some social ceremonies such as circumcision and weddings in this period. In addition to the basic sources, modern research and orientalist studies have also been taken care to explain the events that are tried to be revealed under these headings. As a result of the findings and events, the basic dynamics of cultural life as well as Mecca and the music of the period have revealed themselves in this process.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Turkish Religious Music, Umayyads, Ibn Suraydj, Singer, Tune

Mugannî İbn Süreyc ve Emevîlerde Kültürel Hayat

Öz

Emevîlerin ilk döneminde Mekke ve Medine büyük acılara sahne olmuş, Medine’de cereyan eden Harre Vak’ası’nda pek çok muhalif öldürülürken kadınların dahi taciz edildiği bilgileri verilmiştir. Makaleye konu olan İbn Süreyc’in yaşadığı Mekke ise yine Emevîler tarafından mancınıklarla tahrip edildiği gibi kutsal Kâbe de bu yıkımdan kurtulamamıştır. Bu acıları dillendirmek ise Ebû Yahyâ Ubeydullah İbn Süreyc gibi nevvâh denilen ağıtçılara düşmüş, Mekke ve Medineliler, yaşanan olaylarda kaybettiklerini, bu acıklı nağmelerle anmaya başlamışlardır. Bu elim süreç, ayrıca Hicaz’da mûsikinin zenginleşmesi gibi kültürel bir hizmeti de ifa etmiştir. Kâbe’yi onarmak için getirilen İranlı işçiler farkına varmadan İslâm mûsikisinde yeni kapıların aralanmasına vesile olmuşlardır. Onların çaldıkları ud sazından çıkan farklı nağmeler, Mekkeli mugannî İbn Süreyc tarafından geliştirilerek yeni bir Arap tarzı meydana getirilmiş, bu yeni durum da Arap müziğinin tekdüze ve basit makamlardan kurtularak daha zengin bir mahiyet kazanmasına neden olmuştur. Üstelik Ubeydullah İbn Süreyc, elindeki değnekle mûsiki meclisini idare ederek bir yenilik başlatmış, yetiştirdiği öğrencilerle de bu geleneğin sonraki kuşaklara aktarılmasını sağlamıştır. Bu tatsız dönem, İbn Süreyc’i Emevî muhalifleri ile dost yaparken onlar için yaktığı ağıtlar ve söylediği şarkılar ise bu acı olayların sanatsal bir yansıması olarak kendisini göstermiştir. Onun bestelerine önemli şairler şiirleriyle katkı sunmuş, bu süreç de dönemin daha iyi anlaşılmasına ışık tuttuğu gibi Hicaz ve Suriye’nin kültürel hayatını da zenginleştirmiştir. İbn Süreyc’in bir yandan Emevî halifeleri ve Mekke valileri ile iyi ilişkileri, diğer yandan Emevîlere muhalefetiyle bilinen Abdullah b. Zübeyr ve Şîa ile kurduğu dostluklar ise sanat ve musikî erbabının olaylara bakışını yansıtmıştır. Bu olaylar zinciri de İbn Süreyc’e Şam’dan Hicaz’a kadar yolculuklar yapma, kendi sanatını yayma fırsatı vermiştir. Diğer yandan ister Şam’da ister Hicaz’da olsun İbn Süreyc gibi mugannîler siyasetten ziyade kendi sanatları ile meşgul olmuş, kendilerine teveccüh gösterenlerin safına kolaylıkla dâhil olabilmişlerdir. İbn Süreyc ve Mekke’de kültürel hayat konusunda akademik bir çalışmanın yapılmamış olması araştırmayı daha anlamlı hâle getirmiştir. Bu makalede Türk asıllı olduğu zikredilen İbn Süreyc’in ailesi ve sanatı, ele alınmaya çalışılmıştır. Onun Arap mûsikisine getirdiği yenilik ve tarz yanında, kendisini himaye eden Mekkeli ve diğer eşrafın dönem mûsikisinin gelişmesine nasıl katkı sağladıkları da ortaya konmaya gayret edilmiştir. Nağmelerin olmazsa olmazı olan şiirler ve bunları kaleme alan şairlerle de süslenen olaylardan yola çıkılarak bazı tahliller yapılmıştır. Diğer yandan İbn Süreyc’in bu dönemde bazı sünnet, düğün gibi sosyal törenlerde söylediği şarkılardan yola çıkılarak dönemin daha iyi anlaşılmasına çalışılmıştır. Bu başlıklandırmalarla gözler önüne serilmeye çalışılan olaylar temel kaynaklar yanında modern araştırmalar ve oryantalist çalışmalarla da izah edilmeye özen gösterilmiştir. Elde edilen bulgular ve yaşanan olaylar sonucu, Mekke ve dönem mûsikisi yanında kültürel hayatın temel dinamikleri de bu süreçte kendisini ortaya koymuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Türk Din Mûsikisi, Emevîler, İbn Süreyc, Mugannî, Nağme

Kaynakça

• Agayeva, Süreyya. “Nota”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/205-210. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Aycan, İrfan. “Musiki”. Emeviler Dönemi Bilim, Kültür ve Sanat Hayatı. ed. İrfan Aycan. 155-202. Ankara: Otto Yayınları, 2017.
• Barthold, V. Moğol İstilâsına Kadar Türkistan. nşr. Hakkı Dursun Yıldız. Ankara: TTK Yayınları, 1990.
• Bekrî, Ebû Ubeyd. Câhiliyye Arapları. çev. Levent Öztürk. İstanbul: İz Yayınları, 1998.
• Belâzurî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbu’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. Mısır: Dâru’l-Ma‘ârif, 1959.
• Benlioğlu, Selman. Saray ve Musikî. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
• Brockelmann, Carl. “İbn Süreyc”. İslam Ansiklopedisi. 5/824-825. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Cumahî, Muhammed b. Sellâm. Tabakâtü fuhûli’ş-şu‘arâ. nşr. Mahmûd M. Şâkir. Kahire: Matbaatü’l-Medenî, 1394/1974.
• Çetin, Nihad M. Eski Arap Şiiri. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası Yayınları, 1973.
• Ebü’l-Fidâ, İmâdüddîn İsmâîl b. Alî. el-Muhtasar fî ahbâri’l-beşer. Kahire: Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, ts.
• Farmer, Henri George. Historical Facts for the Arabian Musical Influence. New York: G. Olms Publication, 1970.
• Farmer, Henri George. A History of Arabian Music. London: Luzac Publishing, 1929.
• Görgün, Hilal. “Sükeyne bint Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/45-46. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Günel, Fuat. “İbn Süreyc, Ubeydullah”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/366-367. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Halife b. Hayyât. Târîhu Halife b. Hayyât. thk. Ekrem Ziya el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397.
• Hüseyin, Halîl Şâkir. “Hükmü Yezîd b. Abdilmelik”. Âdâbü’r-Râfideyn 16 (1986), 353-372.
• Fâhûrî. Hannâ. Târîhu’l-edebi’l-‘Arabî. Beyrut: el-Matbaatü’l-Bûlisiyye, ts.
• Hitti, Philip K. Siyâsî ve Kültürel İslâm Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1980.
• Huart, Clement. Arap ve İslâm Edebiyatı. çev. Cemal Sezgin. Ankara: Tisa Matbaacılık Yayınları, ts.
• Iş, Yûsuf. ed-Devletü’l-Ümeviyye. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1406/1985.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed. el-İkdü’l-ferîd. thk. Abdülmecid er-Ruhaynî. Beyrut. Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1983.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Tarîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Amrî. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebû Dâvûd, Ebû Bekr Abdullah. Kitâbü’l-Mesâhif. nşr. A. Jeffery. Kahire: y.y., 1355/1936.
• Askalânî, İbn Hacer. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• İbn Haldun, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân. Kitâbü’l-İber ve dîvânu mübtede’ ve’l-haber fî tarîhi’l-Arab ve’l-Berber ve âsirihim min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halil Şahâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1985.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân. Mukaddime. çev. Zakir Kadiri Ugan. İstanbul: MEB Yayınları, 1989.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed. Vefeyâtü’l-a’yân ve enbâu ebnâi’z-zaman. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sadr, 1900-1904.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik. es-Sîretu’n-nebeviyye. thk. M. es-Sekkâ vd. Kahire: y.y. 1375/1955.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah et-Türkî. b.y.: Dâru Hicr, 1418/1997. İbn Kuteybe, Abdullah b. Müslim. eş-Şi‘r ve’ş-şu‘arâ. nşr. Ahmed M. Şâkir. Kahire: Dârü’l-Ma‘ârif, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Muhtasar-ı târih-i Dımaşk. thk. Ruveyha en-Nahhâs vd. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1402/1984.
• İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed. et-Tabakâtü’l-kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Tağrîberdî, Ebü’l-Mehâsin Cemâlüddîn Yûsuf. en-Nücûmu’z-zâhire fî mülûk Mısr ve’l-Kahire. nşr. M. Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Vizâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
• İbnü’l-Adîm, Kemâlüddin. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. by: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân. el-Muntazam fî tarihi’l-mülûk ve’l-ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ - Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî. el-Kâmil fi’t-tarih. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmûrî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Arabî, 1417/1997.
• İsfahânî, Ebü’l-Ferec Ali b. Hüseyin. Kitâbü’l-Egânî. thk. İhsan Abbas vd. Beyrut: Dâru Sâdır, 1429/2008.
• Kalkaşendî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Alî. Subhu’l-a’şâ fî sınaâti’l-inşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Karakuş, Abdulkadir. “Mücâhid b. Cebr’in Tefsiri ve Tefsirindeki İsrailî Rivayetlere Yaratılışla İlgili Ayetler Bağlamında Bir Bakış”. Hicrî Birinci Asırda İslâmî İlimler: Kur’an İlimleri ve Tefsir. ed. Hidayet Aydar vd. 1/655-670. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Karakuş, Nadir. Bir İhtilalcinin Anatomisi Ebu Müslim el-Horasanî. İstanbul: Nevâ Yayınları, 2017.
• Kılıç, Hulusi. “Ebü’l-Ferec el-İsfahânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/316-318. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kılıç, Mustafa. “İslâm Kültür Tarihinde Mûsikî: Başlangıçtan Emevîlerin Sonuna Kadar”. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 31 (1989), 399-454.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn. el-Mevâiz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hitât-ı ve’l-asâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418.
• Makrîzî, Ebû Muhammed Takıyyüddîn. es-Sülûk li ma’rifeti düveli’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1997.
• Mes’ûdî, Ali b. Hüseyin. Murûcü’z-zeheb ve meâdinu’l-cevher. thk. M. Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Mektebetü'l-Asriyye, 1402/1982.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdülvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Vesâik, 1423.
• Rifâî, A. Ferîd. Asrü’l-Me’mûn. Kahire: y.y., 1346/1928.
• Sıbt İbnü’l-Acemî, Ebü’l-Vefâ. Kunûzü’z-zeheb fî târîh-i Haleb. Halep: Dâru’l-Kalem, 1417.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf. Mir’âtü’z-zamân fî tevârîhi’l-a’yân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Dayf, Şevkî. eş-Şî‘r ve’l-gınâ fi’l-Medîne ve Mekke li-asri Benî Ümeyye. Kahire: Dâru'l-Ma‘ârif, 1976.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-ümem ve’l-mülûk (Târîhu’t-Taberî). Beyrut: Dâru’t-Turâs, 1387.
• Turabi, Ahmet Hakkı. “İlk Dönem İslâm Dünyasında Mûsikî Çalışmalarına Bakış”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-15 (1997), 225-248.
• Varol, Mehmed Bahaüddin. “Harre Vakası”. Selçuk Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 7 (1997), 513-534.
• Welhausen, Julius. Arap Devleti ve Sukutu. çev. Fikret Işıltan. Ankara: AÜ İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn. Mu‘cemü’l-büldân. thk. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed. Tezkiretü’l-huffâz. Haydarâbâd: y.y., 1375-77/1955-58.