Abdülkerim el-Kuşeyrî’nin Tertîbü’s-sülûk Risâlesi Bağlamında Eğitim Yöntemlerinin İncelenmesi

Yıl 2024, Sayı: 19, 181 - 200, 30.06.2024

Edibe Taş

https://doi.org/10.52886/ilak.1457596

Öz

Tasavvuf düşüncesi, insanın manevi yolculuğunu anlamak ve yönlendirmek adına sistematik bir yöntem sunar. Abdülkerim el-Kuşeyrî’nin Tertîbü’s-sülûk adlı risâlesi bu yönde önemli bir kaynaktır. Tasavvuf eğitimi, insanın ruhsal ve manevi gelişimine odaklanırken, Kuşeyrî'nin eseri de bu gelişim sürecini anlamak ve pratiğe dökmek adına değerli bir rehberdir. Bu araştırmada, Tertîbü’s-sülûk risalesi üzerinden tasavvufî ve modern eğitim yöntemlerinin temelinde yatan ortak değer ve hedefleri incelenmekte ve her iki alandaki uygulamaların karşılaştırmalı bir analizi sunulmaktadır. Bu bağlamda eser incelendiğinde sülûk sürecinde sohbet, tedrîc, zikir ve yaşayarak öğrenme gibi yöntemlerin kullanıldığı ortaya konulmuştur. Tasavvufî eğitim sürecinde kullanılan yöntemler, geleneksel anlam ve uygulamaları kapsamında modern eğitim teknikleri ile önemli paralellikler göstermektedir. Bir durumun ilgili kişilere açık ve anlaşılır bir şekilde anlatılmasına dayanan anlatım ya da takrir, eğiticiler tarafından en çok tercih edilen geleneksel yöntemlerden birisi olarak görülmektedir. Anlatım/takrir yönteminin tasavvufî eğitimdeki karşılığı olan sohbet, bir mürşidin etrafında toplanarak onun düşünce ve uygulamalarını takip etme pratiğidir ve mürîd-mürşid ilişkisine dayalı bir öğrenme sürecini ifade eder. Programlı öğretimin tasavvufî eğitimdeki karşılığı, tedrîc yöntemi olarak ifade edilebilir; her mürîdin öğrenme sürecinin oluşturulması, rehberlik altında adım adım ilerlemesi ve çeşitli zikir ödevleriyle bilgiyi içselleştirmesi ile öğretim gerçekleştirilir. Modern eğitim sistemindeki ödev ile benzerlik gösteren zikir, tasavvufî eğitimde öğrencinin öğrenme sürecini destekleyen ve tedrîc yöntemi içerisinde kullanılan bir uygulamadır. Zikir, anma ve hatırlama pratiği olarak bilginin kalıcı hale gelmesini ve içsel deneyim aracılığıyla öğrenmeyi sağlar. Tasavvufî eğitim sürecindeki yaşayarak öğrenme, modern eğitimdeki aktif öğrenmeye paralel bir yöntem olarak karşımıza çıkar; kişi kendi öğrenme süreçlerinin sorumluluğunu alır ve deneyimler aracılığıyla bilgiyi yapılandırır. Tasavvufî ve modern eğitimde kullanılan yöntemler karşılaştırmalı olarak incelendiğinde, bu yöntemlerin insanın bilişsel, ahlaki, duyuşsal, psikomotor vb. alanlarda bütünsel gelişimini sağlama açısından benzerlik gösterdiği görülmektedir. Bununla birlikte tasavvufî eğitimde insan-ı kâmil vasfına erişmek, modern eğitimde ise kendini gerçekleştirme ihtiyacını karşılamak nihai amaç olarak görülmektedir. Tasavvufî yöntemler öğrencinin iç dünyasına odaklanır ve bilginin ötesinde bir farkındalık ve anlayış sağlar. Modern eğitimde bu yöntemlerin yeniden yorumlanması öğrenme süreçlerini daha interaktif ve birey merkezli hale getirmiştir. Sülûk sürecinde kullanılan yöntemler birbirini destekleyici ve tamamlayıcı niteliktedir. Mürşid, yöntemlerin tamamında mürîde bir şekilde rehberlik eder; sohbet yönteminde mürşidin etkisi daha belirgindir. Ancak tedrîc, zikir ve yaşayarak öğrenme yöntemlerinde işin büyük kısmından mürîdin sorumlu olduğu görülmektedir. Tüm yöntemlerde mürîdin ciddi bir mücadele içine girdiği söylenebilir. Mürşidin yönlendirmesi ve doğru tercihlerin yapılması ile süreç sonunda başarıya ulaşılır. Araştırma sonucu göstermektedir ki şeyh gözetiminde bireyin manevi yolculuğunu anlatan bilinen ilk yazılı metinlerden biri olan "Tertîbü’s-sülûk" risâlesi bağlamında sûfî pratiklerinde kullanılan eğitim yöntemleri modern eğitim teknikleriyle önemli bir paralellik göstermektedir. Bu bağlamda tasavvufî ve modern eğitim pratikleri arasındaki derin ve güçlü bağlantılar, eğitimde disiplinler arası bir anlayışın geliştirilmesine katkıda bulunabilir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Kuşeyrî, Tertîbü’s-sülûk, Sohbet, Tedrîc, Zikir, Yaşayarak Öğrenme

Analyzing the Methods of Education in the Context of ‘Abd al-Karīm al-Qushayrī’s Tartīb al-Sulūk Treatise

Öz

Ṣūfīsm thought offers a systematic methodology for understanding and guiding the spiritual journey of individuals. The treatise Tartīb al-Sulūk by Abd al-Karīm al-Qushayrī is a significant source in this context. While Sufi education focuses on spiritual and moral development of human, Qushayrī's work serves as a valuable guide for understanding and implementing this developmental process. This study examines the common values and goals underlying Ṣūfī education methods and modern pedagogical approaches through the Tartīb al-sulūk treatise and presents a comparative analysis of the practices in both fields. In this context, when the treatise is analysed, it is seen that methods such as religious conversation, gradual progression (tedrīc), dhikr, and experiential learning are used on the path of sulūk. The methods used in ṣūfī education process show significant parallels with modern education techniques within the scope of their traditional meaning and practices. Narrative or taqrīr, which is based on explaining a situation to the relevant people in a clear and understandable way, is considered by educators to be one of the most preferred traditional methods. The conversational method, which is equivalent to the narrative/taqrīr method in Ṣūfī education, involves gathering around a murshid and following their thoughts and practices, representing a learning process based on the disciple-guide (murid-murshid) relationship. The gradual method, which is equivalent to programmed learning in Ṣūfī education, involves establishing the learning process of each disciple, progressing step by step under guidance, and internalizing knowledge through various dhikr assignments. Dhikr, similar to homework in the modern education system, supports the learning process of disciple and is used within the gradual method in Ṣūfī education. Dhikr, as a practice of remembrance and reminding, facilitates the permanent acquisition of knowledge and learning through internal experience. Experiential learning in Ṣūfī education appears as a parallel method to active learning in modern education; individuals take responsibility for their learning processes and construct knowledge through experiences. A comparative analysis of the methods used in Ṣūfī and modern education reveals that these methods are similar in terms of ensuring the holistic development of human beings in cognitive, moral, affective, psychomotor, etc. areas. However, while the aim of Ṣūfī education is to achieve the qualities of human perfection (al-Insān al-Kāmil), the aim of modern education is to meet the human need for self-realization. Ṣūfī methods focus on the inner world of the student and provide an awareness and understanding beyond knowledge. In modern education, the reinterpretation of these methods has made learning processes more interactive and individual-centred. The methods employed in the path of sulūk are mutually supportive and complementary. The murshid guides the disciple in all methods, with the influence of the murshid being more prominent in the conversation method. However, in the methods of gradual progression, dhikr and learning by living, it is observed that the disciple is responsible for most of the work. In all methods, it can be said that the disciple engages in a serious struggle. With the correct guidance of the murshid and making the right choices, success is eventually achieved. The results of the research show that the educational methods used in Sufi practices in the context of the treatise "Tartīb al-sulūk", one of the first known written texts describing the spiritual journey of an individual under the supervision of a sheikh, show an important parallelism with modern educational techniques. In this context, the deep and strong connections between Sufi and modern educational practices can contribute to the development of an interdisciplinary understanding in education.

Anahtar Kelimeler

Ṣūfīsm, Qushayrī, Tartīb al-sulūk, Religious Conversation, Gradual Progression, Dhikr, Experiential Learning

Kaynakça

• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 11. Basım, 2011.
• Âsım Efendi, Kamus Tercümesi. 6 Cilt. İstanbul: y.y., 1852.
• Ayni, Mehmet Ali. Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Büyüyenay Yayınları, 2017.
• Babadoğan, Cem. “Ev Ödevlerinin Eğitim Programları İçindeki Yeri”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi 23/2 (1990), 745-767. https://doi.org/10.1501/Egifak_0000000783
• Bakırcıoğlu, Rasim. Ansiklopedik Eğitim ve Psikoloji Sözlüğü. Ankara: Anı Yayıncılık, 2012.
• Bonwell, Charles C. - Eison, James A. Active Learning: Creating Excitement in The College Classroom. Washington DC: School of Education and Human Development, 1991.
• Boyraz, Edibe - Boyraz, Ekrem Zahid. “Uzaktan Eğitime Farklı Bir Yaklaşım Olarak Tasavvufî Eğitim ve Mektûbât Geleneği”. Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 28/2 (Aralık 2023), 167-181. https://doi.org/10.58568/firatilahiyat.1362295.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Cooper, Harris - Valentine, Jeffrey C. “Using Research to Answer Practical Questions About Homework”. Educational Psychologist 36/3 (2001), 143-153. https://doi.org/10.1207/S15326985EP3603_1
• Çakmak, Melek. “Öğretim Yöntem ve Teknikleri”. Öğretim İlke ve Yöntemleri. ed. Yusuf Budak. 437-472. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2016.
• Çakmak İgalçı, Emine Elif. “Eğitim ve Sosyolojiye Tasavvufî Bakış (Niteliksel Bir Analiz)”. Uluslararası Toplumsal Bilimler Dergisi 7/3 (2023), 317-335. http://dx.doi.org/10.30830/tobider.sayi.15.18
• Eraslan, Soner. Tabâkât Literatürünün Ortaya Çıkışı, Sülemî’nin Tabakatu’s-Sûfîyyesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Ercan, Orhan. “Bir Öğrenme Süreci Olarak Aktif Öğrenme”. Bilim ve Aklın Aydınlığında Eğitim Dergisi 5 (2004), 54-55.
• Erkaya, Mahmud Esad. "Tasavvuf Klasiklerinde Sohbet ve Uhuvvetin Temel İlkeleri". Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/1 (2017), 249-276. https://doi.org/10.30627/cuilah.326633
• Gazzâlî, Muhammed b. Muhammed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2013.
• Göktaş, Vahit. “Tasavvufî Terbiye’nin Günümüz Din Eğitim-Öğretimine Sunabileceği İmkânlar”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 137-155. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001083
• Gözütok, Şakir. Sûfî Pedagojisi. İstanbul: Nesil Yayınları, 2012.
• Güven, Meral. “Öğrenme-Öğretme Süreci”. Öğretim İlke ve Yöntemleri. ed. Bilal Duman. Ankara: Anı Yayıncılık, 2013.
• Herevî, Abdullah Ensârî. Menâzilü’s-Sâirîn. çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Hücvîrî, Ali b Osman. Keşfu'l-Mahcub. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2010.
• Hudgins, Bryce Byrne. The Instructional Process. Chicago: Rand McNally, 1971.
• İbn Manzur, Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisanü'l-Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadır, ts.
• Kara, Ahmet. “Bireysel Öğretim Modelleri”. Öğretim İlke ve Yöntemleri. ed. Yusuf Budak, 256-284. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2016.
• Kâşânî, Kemâlüddîn Abdürrezzâk. Letâifu’l-i’lâm fî işârâti ehli’l-ilhâm (Tasavvuf Sözlüğü). çev. Ekrem Demirli. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
• Kocaman, Kasım. “Tasavvufî Eğitimde Kullanılan Özel Eğitim Yöntemleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 13/70 (2020), 1162-1171. 10.17719/jisr.2020.4165
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Risâletü’l-Kuşeyrîyye. thk. Halil el-Mansûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risâlesi: Tasavvuf İlmine Dair. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tertîbü’s-Sülûk fî Tarîḳi’llâh. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya Koleksiyonu, 2910, 141a-147a.
• Küçükahmet, Leyla. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Nobel Akademi Yayıncılık, 2012.
• Kralovec, Etta - Buell, John. “End Homework Now”. Educational Leadership 58/7 (2001), 39-42.
• Mekkî, Muhammed b. Ali b. Atıyye el-Hârisî Ebû Tâlib. Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfu tarîki’l-mürîd ilâ makami’t-tevhid. haz. Asım İbrâhim el-Keyyâlî el-Hüseynî eş-Şâzelî ed-Derkâvî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Merriam, Sharan B. Qualitative Research: A Guide to Design and Implementation. San Francisco: Jossey-Bass, 2009.
• Mirzeoğlu, Ayşe Dilşad - Özcan, Gülsen. “Sınıf İçi ve Dışı Öğretim Teknikleri”. Öğretim İlke ve Yöntemleri. ed. Süleyman Çelenk. 171-216. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2019.
• Nacino-Brown, R. vd. Curriculum and Instruction; An Introduction to Methods of Teaching. London: Macmillan Press Limited, 1992.
• Oğuzkan, Ferhan. Orta Dereceli Okullarda Öğretim Amaç, İlke, Yöntem ve Teknikler. Ankara: Emel Matbaacılık Sanayi, 1985.
• Öcal, Mustafa. Din Eğitimi ve Öğretiminde Metotlar. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Özben, Burcu Gündoğan. İlköğretim İkinci Kademe Öğrencilerinin Fen Bilgisi Dersindeki Başarılarına Ev Ödevi Çalışmalarının Etkisi. Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Özçelik, Mevlüt. “İmam-ı Rabbani’nin el-Mektubat İsimli Eseri Bağlamında Nakşibendiyye Şeyhlerinde Bulunması Gereken Vasıflar”. Amasya İlahiyat Dergisi 15 (2020) 363-393.
• Schimmel, Annemarie. İslâm’ın Mistik Boyutları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Singin, Aynur. “Sûfî Portrelerde İnsanın Kemâl Süreci Nasıl Başlar? Kuşeyri Örneği”. Sufiyye 10 (Haziran 2021), 49-82. https://doi.org/10.46231/sufiyye.958784.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şehabeddin Ömer b. Muhammed. Avârifü'l-meârif. Beyrut: Dâru Sâdır, 2010.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb Ziyâüddîn Abdülkahir b. Abdillâh. Âdâbü’l Mürîdîn. haz. Asım İbrahim el-Keyyâlî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2013.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Tasavvufun Ana İlkeleri. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1981.
• Sülemî, Ebû Abdurrahman. Tabakatu’s-sûfiyye (İlk Zahid ve Sûfîler). çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Bursa Akademi, 2018.
• Sünbül, Ali Murat. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Konya: Eğitim Yayınevi, 2011.
• Şahinel, Melek Gül. “Etkin Öğrenme”. Eğitimde Yeni Yönelimler. ed. Özcan Demirel. 152-168. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 2014.
• Taş, Edibe. “Abdülkerîm Kuşeyrî’nin Tertîbü’s-sülûk fî Tarîḳi’llâh Eserinin Seyr ü Sülûk Açısından İncelenmesi (Tercümesiyle Birlikte)”. The Journal of Academic Social Science 137 (2023), 259-271.
• Taş, Edibe. Kuşeyrî’nin Tertibü’s-Sülûk ve Sülemî’nin Sülûkü’l-Ârifin Eserleri Bağlamında Sülük. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Türcan, Talip. “Tedrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 40/265-267. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Tirmizî, Hâkim. Büdüvvü Şe’n (Her Şey Böyle Başladı). çev. Mahmut Ulucan - Ömer Güngören. İstanbul: Nefes Yayınları, 2020.
• Uçar, Meltem Yalın. “Öğrenci Merkezli Öğretme-Öğrenme Yaklaşımları”. Öğretim İlke ve Yöntemleri. ed. Asuman Seda Saracaloğlu - Adnan Küçükoğlu, 354-392. Ankara: Pegem Akademi Yayıncılık, 2019.
• Ün Açıkgöz, Kamile. Aktif Öğrenme. İzmir: Biliş Eğitim Yayınları, 2006.
• Vatterott, Cathy. Rethinking Homework: Best Practices That Support Diverse Needs. Virginia: ASCD Publications, 2009.
• Warren, Russell G. “Engaging Students in Active Learning”. Campus: Enriching the Student Learning Experience 2/1 (1997), 16-20. https://doi.org/10.1177/108648229700200105
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul: Ensar Yayınları, 16. Basım, 2013.