Arza Rivayetleri ve Değerlendirilmesi

Yıl 2025, Sayı: 21, 153 - 178, 29.06.2025

Kahraman Bulgurcu

https://doi.org/10.52886/ilak.1631241

Öz

Allah (c.c.) rahmetinin bir eseri olarak her dönemde kullarına Peygamberleri aracılığıyla vahyini göndermiştir. O, insanlardan istediği yaşam biçimini vahyi aracılığıyla onlara haber vermiştir. İnsanlığa son elçi olarak gönderdiği Hz. Muhammed’e (s.a.v.) Kur’ân-ı Kerîm’i indirmiştir. Allah (c.c.) son vahyini kendi koruması altına aldığını bildirmiştir. Buna rağmen Hz. Peygamber ve ilk Müslümanlar başta olmak üzere her dönemde yaşayan Müslümanlar Kur’an’ın muhafazası ve yayılması için her türlü gayreti göstermişlerdir. Hz. Peygamber, kendisine inen vahyi, vahiy katiplerine yazdırmış; kendisi ve ashabından pek çoğu ayetleri ezberlemiştir. Allah Resulü (s.a.v.) ramazan aylarında ise kendisine o zamana kadar inen vahyi Cebrail ile tekrar etmiştir. Bu karşılıklı okuma ve dinleme eylemi daha sonra arza adıyla anılmıştır. İlk dönemlerden itibaren takip edilen bu uygulamalar, Kur’an’ın sağlam bir şekilde muhafazasına katkı sağlamıştır. Arza, Hz. Peygamber ile Cebrâil arasında her ramazan bir defa, Allah Resulü (s.a.v) vefat ettiği yıl ise iki defa gerçekleşmiştir. Arza uygulaması pek çok ilim ehlinin dikkatini çekmiş ve eserlere konu olmuştur. Arzanın vukuunu bildiren en önemli bilgi Hz. Peygamber’in açıklamalarıdır. Dolayısıyla bu konudaki en temel bilgiler Hz. Peygamber’in sözlerini ihtiva eden hadis kitaplarında bulunmaktadır. İlgili rivayetler hadis kitaplarında farklı konular içinde yer almış, tüm rivayetlerin toplu halde bir araya getirilmediği görülmüştür. Bu sebeple vahyin korunmasının şekillerinden biri olan arza hakkındaki rivayetlerin bir arada toplanıp değerlendirilmesinin önemli olduğu düşünülmüştür. Bu bağlamda hadis kitaplarında arza hakkında sahâbeden nakledilen rivayetler incelenmiştir. İnceleme sonucunda arzanın, Kur’ân-ı Kerîm’in inmeye başlamasından itibaren her yıl ramazan ayında gerçekleştiği, günümüze kadar sahih rivayetlerle ulaştığı tezahür etmiştir. Arza hakkında Abdullah b. Mes’ûd (r.a.) (ö. 32/652-53), Hz. Âişe (r.anha) (ö. 58/678), Ebû Hüreyre (r.a.) (ö. 58/678), Semüre b. Cündeb (r.a.) (ö. 60/680), Abdullah b. Abbas (r.a.) (ö. 68/687-88) ve Enes b. Mâlik (r.a.) (ö. 93/711-12) olmak üzere altı sahâbîden hadis rivayet edilmiştir. Rivayetlerde genel olarak bahsedilen konu Cibrîl ile Resûlullah’ın her yıl Kur’ân’ı bir defa arz ettikleri, Hz. Peygamber’in vefat ettiği yıl ise arz olayının iki defa olduğu mevzusu üzerinde yoğunlaşmıştır. Ayrıca arza ile ilgili başka rivayetlerin de yer aldığı ve rivayetlerin örtüşen yanları yanı sıra farklılıkları da ihtiva ettiği görülmüştür. Rivayetlerde arza olayı sülasi fiil olarak araza-ya‘rizu kalıbından zikredildiği gibi işteş olan müfâale babından âraza-yüârizu ve dârase-yüdârisü kalıbında anlatıldığı da tezahür etmektedir. Arza olayının ilk vahyin indirilmesinden son vahye kadar, her ramazan ayında hem Mekke hem de Medine’de gerçekleştiği ve geceleyin meydana geldiği, Resûlullah ile Cibrîl arasında okumanın karşılıklı olarak yapıldığı ve Abdullah b. Mes’ûd ile Zeyd b. Sâbit’in (ö. 45/665) son arzaya katıldığı bilgisi rivayetlerden anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis , Kur’an , Arza , Ramazan , Resûlullah , Cebrâil

Al-‘Arḍa Narrations and Their Evaluation

Öz

Allah (swt) has sent His revelation to His servants through His Prophets in every period because of His mercy. He has informed them of the way of life He wants from people through His revelation. He revealed the Holy Qur'ān to the Prophet Muhammad (pbuh), whom He sent as the last messenger to humanity. Allah (swt) has declared that He has taken His last revelation under His protection. Nevertheless, the Prophet and the first Muslims, as well as Muslims living in every period, made every effort to preserve and spread the Qur'ān. The Prophet dictated the revelation that came down to him to the scribes of revelation; he and many of his companions memorised the verses. In the months of Ramadan, the Messenger of Allah (pbuh) repeated the revelation that had descended to him until that time with Gabriel. This act of mutual reading and listening was later known as al-‘arḍa. These practices, which have been followed since the early periods, have contributed to the preservation of the Qur'ān in a sound manner. Al-‘arḍa took place between the Prophet and Gabriel (Jibrīl) once every Ramadan and twice in the year of the death of the Messenger of Allah (pbuh). The practice of al-‘arḍa has attracted the attention of many scholars and has been the subject of works. The most important information about the occurrence of al-‘arḍa is the statements of the Prophet. Therefore, the most basic information on this subject is found in the hadith books containing the Prophet's sayings. The related narrations were included in different subjects in hadith books, and it was observed that not all narrations were brought together in a collective form. For this reason, it is thought to be important to collect and evaluate the narrations about al-‘arḍa, which is one of the forms of protection of revelation. In this context, the narrations narrated from the Companions about al-‘arḍa in hadith books were analysed. As a result of the examination, it was revealed that the al-‘arḍa took place every year in the month of Ramadan since the revelation of the Holy Qur'ān, and that it has reached the present day with authentic narrations. Hadiths have been narrated about al-‘arḍa from six companions: ‘Abdullāh b. Mas‘ūd (r.a.) (d. 32/652-53), ‘Ā'ishah (r.a) (d. 58/678), Abū Hurayrah (r.a.) (d. 58/678), Samurah b. Jundab (r.a.) (d. 60/680), ‘Abdullāh b. ‘Abbās (r.a.) (d. 68/687-88) and Anas b. Mālik (r.a.) (d. 93/711-12). The narrations generally focus on the fact that Jibrīl and the Messenger of Allah readed the Qur'ān once every year, and that in the year of the Prophet's death, the reading took place twice. It has also been observed that there are other narrations about the al-‘arḍa and that the narrations contain differences as well as overlapping aspects. In the narrations, the event of al-‘arḍa is mentioned as a thulāthī verb as well as in the form of the mufā‘ala. It is understood from the narrations that the event of al-‘arḍa took place in both Mecca and Medina every Ramadan from the first revelation to the last revelation, that it took place at night, that the reading was mutual between the Messenger of Allah and Jibrīl, and that ‘Abdullāh b. Mas‘ūd and Zayd b. Thābit (d. 45/665) participated in the last al-‘arḍa.

Anahtar Kelimeler

Hadith , Qur , Al-‘arḍa , Ramadan , The Messenger of Allah , Gabriel

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2. Basım., 1420.
• Aşıkkutlu, Emin. “Kıraat İlminin Temellendirilmesinde Ahruf-i Seb’a Hadisi”. Kur’an ve Tefsir Araştırmaları-IV. ed. Bedreddin Çetiner. 43-106. Istanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• Aydınlı, Abdullah. “Hasan Basri: Hayatı ve Hadîs İlmindeki Yeri”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8 (30 Haziran 1988).
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Şerḥu’s-Sünne. thk. Şuayb el-Arnaût, Muḥammed Zuheyr eş-Şâvîş. 15 Cilt. Dımaşk; Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1403/1983.
• Beyhaḳî, Ebû Bekr Aḥmed b. el-Ḥüseyin b. ʿAlî el-Ḫüsrevcirdî. Şuʿabü’l-îmân. thk. ʿAbdulʿaliyy ʿAbdulḥamîd. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Aḥmed b. ʿAmr el Atekî. Müsnedü’l-Bezzâr (el-Menşûr bi-ismi’l-Bahrü’z-zehhâr). thk. Maḥfûẓurrahmân Zeynullâh vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetü’l-ʿUlûm ve’l-Hikem, 1998.
• Buḫârî, Ebû Abdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muṣṭafa Dîb el-Buġâ. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Kes̱îr, 3. Basım, 1414/1993.
• Buḫârî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. İsmâʿîl b. İbrâhîm. Ḫalḳu ʾEfʿâli’l-ʿİbâd. thk. ʿAbdurrahman ʿAmîre. Riyad: Dâru’l-Maʿârif es-Suʿûdiyye, 1398.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Abdullah b. Mes‘ûd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 1/114-117. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Çetin, Abdurrahman. Yedi Harf ve Kıraatler. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Dağ, Mehmet - Tetik, İbrahim. Nüzûl Dönemi Kur’an Tarihi Rivayet Merkezli Bütüncül Bir Okuma. Istanbul: Kuramer / Kur’an Araştırmaları Merkezi, 2023.
• Dâreḳuṭnî, Ebü’l-Ḥasen ʿAlî b. Ömer b. Ahmed. el-ʿİlelu’l-Vâride fî’l-ʾEḥâdîs̱i’n-Nubuvve. thk. Maḥfûzu’r-Raḥmân Zeynullâh es-Selefî, Muḥammed b. Ṣâlih ed-Debbâsî. 15 Cilt. Riyad: Dâru Ṭaybe, 1405/1985.
• Demirci, Muhsin. “el-Ahrufü’s-Seb‘a”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/175-177. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Demirci, Muhsin. “İsfahânî, Mahmûd b. Abdurrahman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/509-510. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Demirci, Muhsin. Kur’an Tarihi. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 13. Basım, 2020.
• Ebû Muḥammed Abd b. Ḥumeyd. el-Münteḫab min Müsnedi Abd b. Ḥumeyd. thk. Ṣubḥi el-Bedrî es-Ṣaʿîdî, Maḥmûd Muḥammed Ḫalîl. Ḳâhire: Mektebetü’s-Sunne, 1408.
• Ebû Naṣr el-Cevherî, Ebû Naṣr İsmail b. Ḥammâd el-Cevherî el-Fârâbî. Tâcu’l-Luğa ve Ṣıḥâḥu’l-ʿArabiyye. thk. Aḥmed ʿAbdulğafûr ʿAṭṭâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Ḳâsım ʿAbdurrahman b. İsmail el-Maḳdisî ed-Dimeşḳî. el-Mürşidü’l-Vecîz ʿilâ ʿUlûmin Teteʿalleḳu bi’l-Kitâbi’l-ʿAzîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: y.y., 1395/1975.
• Ebû Yaʿlâ, Aḥmed b. ʿAlî el-Mevṣılî. Müsnedü Ebî Yaʿlâ. thk. Ḥüseyin Selîm Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Me’mûn li’t-Türâs̱, 1404/1984.
• Ebû ʿUbeyd, Ebû ʿUbeyd Ḳâsım b. Sellâm b. ʿAbdullâh el-Herevî el-Bağdâdî. Fezâilü’l-Ḳur’ân. thk. Mervân el-ʿAṭiyye vd. Dımaşk; Beyrut: Dâru İbn Kes̱îr, 1416/1995.
• Efendioğlu, Mehmet. “Ziyâeddin el-Makdisî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/491-495. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Eserî, Ekrem b. Muhammed Ziyâde el-Fâlûcî. Mu’cemu şüyûhu’t-Taberî ellezî ravâ anhüm fî kütübihi’l-müsnedeti’l-matbûa. Ürdün: ed-Dâru’l-Eseriyye, 1426.
• Güvel, Orhan. Kur’an’ın Arzı Meselesi Arza Rivayetlerinin Bütünsel Yaklaşım Metoduyla Tetkiki. İstanbul: Kuramer / Kur’an Araştırmaları Merkezi, 2025.
• Ḥâkim, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh en-Nîsâbûrî. el-Müstedrek âle’s-Ṣaḥîḥayn. thk. Muṣṭafâ ʿAbdulḳâdir ʿAṭâ. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1411/1990.
• Ḫalîl b. Aḥmed, Ebû ʿAbdurraḥmân el-Ḫalîl b. Aḥmed el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdî el-Maḫzûmî, İbrâhîm es-Sâmerrâʾî. 8 Cilt. Beyrut: Mektebetu’l-Hilâl, 1988.
• Hamed, Gānim Kaddûrî. Muhâdarât fî ulûmi’l-Kurân. Ammân: Dâru Ammân, 1423.
• Hamidullah, Muhammed. İslam Peygamberi. çev. Salih Tuğ. 2 Cilt. Istanbul: İrfan Yayınevi, 1993.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. et-Taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Dâru’t-Tûnusiyye li’n-Neşr, 1984.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbü’l-muṣannef fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1409.
• İbn Ḥacer, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Fetḥu’l-Bârî Şerḥu Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. thk. Muḥibbuddîn el-Ḫaṭîb. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1379/1959.
• İbn Ḥacer, Ebü’l-Fażl Şihâbüddîn Aḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed el-ʿAsḳalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. 12 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1326/1908.
• İbn Ḥibbân, Ebû Ḥâtim Muḥammed b. Ḥibbân el-Büstî. es-S̱iḳât. 9 Cilt. Hindistan: Dâiratü’l-Meʿârifi’l-ʿOs̱mâniyye, 1393/1973.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muḥammed b. Yezîd el-Ḳazvînî. Sünenü İbn Mâce. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-ʿÂlemiyye, 1430.
• İbn Mencûye, Ebû Bekr ʾAḥmed b. ʿAlî b. Muḥammed b. İbrâhîm b. Mencûyeh. Ricâlü Ṣaḥîḥi Müslim. thk. ʿAbdullâh el-Leys̱î. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1407/1986.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. el-Abbâs b. Mücâhid et-Temîmî. Kitâbü’s-Sebʿa fi’l-Kırâât. thk. Şevkī Dayf. Kahire: Dâru’l-Meârif, 1972.
• İbn Râhûye, Ebû Yaʿḳûb İsḥâḳ. Müsnedü İsḥâḳ b. Râhûye. thk. ʿAbdulġafûr b. ʿAbdulḥaḳ el-Belûşî. 5 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Îmân, 1991.
• İbn Saʿd, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. Saʿd b. Menîʿ. eṭ-Ṭabaḳâtü’l-kübrâ. thk. İḥsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Ṣâdır, 1388/1968.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer. Târîḫu’l-Medîne. thk. Fehîm Muḥammed Şeltût. 4 Cilt. Cidde: y.y., 1399.
• İbn ʿAsâkir, Ebü’l-Ḳâsım ʿAlî b. el-Ḥasen. Târîḫu Dimeşḳ. thk. ʿAmr b. Ğurâme el-ʿUmrevî. 8 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbnü’l-Ḳayserânî, Ebü’l-Faḍl Muḥammed b. Ṭâhir b. ʿAlî b. Aḥmed el-Maḳdisî. Eṭrâfu’l-Ğarâîb ve’l-Efrâd min Ḥadîs̱i Resûlillah. thk. Maḥmûd Muḥammed Naṣṣâr, es-Seyyid Yûsuf. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• Kahveci, İhsan. “Kevseri’nin Mütevatir Kıraatler-Kur’an İlişkisi Bağlamında Son Arz, Yedi Harf ve Kur’an’ın Cem’i Meselelerine Yaklaşımı ve Bu Yaklaşımın Analizi”. Uluslararası Düzceli M. Zahid Kevseri Sempozyumu Bildirileri. 245-265. Düzce: Düzce Belediyesi, 2007.
• Kandemir, M. Yaşar. “İbnü’l-Kayserânî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 21/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ḳasṭallânî, Şihâbüddîn Aḥmed b. Muḥammed. İrşâdü’s-sârî li-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 10 Cilt. Mısır: el-Maṭbaʿatü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 7. Basım, 1323.
• Kevserî, Zâhid. Makâlâtü’l-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr ʿAvvâd Maʿrûf. 35 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1400/1980.
• Mübârekpûrî, Ebü’l-Ulâ Muhammed Abdurrahmân b. Abdirrahîm. Mirʾâtü’l-mefâtîḥ şerḥi Mişkâti’l-Meṣâbîḥ. 9 Cilt. Hindistan: İdâratü’l-Bühûsi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1404.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtaṣar bi naḳli’l-adli ani’l-adli ilâ Rasûlillah sallallâhu aleyhi ve sellem. thk. Muḥammed Fuʾâd Abdülbâḳî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâʾi’t-Turâs̱i’l-ʿArabî, ts.
• Nesâî, Ebû Abdurraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb. el-Müctebâ mine’s-Sünen es-Sünenü’s-Ṣuğrâ. thk. Abdülfettâḥ Ebû Ġudde. 9 Cilt. Halep: Mektebetü’l-Maṭbûâti’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1406/1986.
• Nesâî, Ebû ʿAbdirraḥmân Aḥmed b. Şuʿayb b. ʿAlî el-Ḫorâsânî. es-Sünenül’l-kübrâ. thk. Ḥasan ʿAbdulmunʿim eş-Şelebî. 10 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 2001. Rebabi’a, Muhammed Mücellâ. “el-Arzatü’l-Ahîre li’l-Kur’âni’l-Kerîm Beyne’t-Tahammül ve’t-Tahmîl”. İslâmî İlimler Dergisi XI/1 (2016), 154-188. Rûyânî, Ebû Bekr Muḥammed b. Hârûn. Müsnedü’r-Rûyânî. thk. Eymen ʿAlî Ebû Yemânî. 2 Cilt. Kahire: Muessesetu Ḳurṭuba, 1416.
• Saʿîd b. Manṣûr, Ebû ʿOs̱mân Saʿîd b. Manṣûr el-Ḫorâsânî. et-Tefsîr min Süneni Saʿîd b. Manṣûr. thk. Saʿd b. ʿAbdullâh b. ʿAbdulâzîz Âl-i Ḥamîd. 5 Cilt. b.y.: Dâru’ṣ-Ṣamîʿî, 1417/1997.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî. el-İtḳân fî ʿUlûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. Kahire: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1394/1974.
• Şen, Ziya. “Arza ve Mahiyeti”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 42 (2015), 43-64.
• Ṭaberânî, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsaṭ. thk. Ṭâriḳ b. ʿİvaḍullâh b. Muḥammed, ʿAbdülmuḥsin b. İbrahim el-Ḥuseynî. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḥaremeyn, ts.
• Ṭaberânî, Ebü’l-Ḳâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Aḥmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. thk. Ḥamdî b. ʿAbdülmecîd es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, ts.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 26 Cilt. b.y.: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Mıṣrî. Şerḥu Meʿâni’l-âs̱âr. thk. Muḥammed Zuhrî en-Neccâr, Muḥammed Seyyid Câdilḥaḳ. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1414/1994.
• Ṭaḥâvî, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed. Şerḥu Müşkili’l-âs̱âr. thk. Şuayb el-Arnaût. 16 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1415.
• Ṭayâlisî, Ebû Dâvûd. Müsnedü Ebî Dâvûd et-Ṭayâlisî. thk. Muḥammed b. ʿAbdulmuḥsîn et-Türkî. Mısır: Dâru Hicr, 1999.
• Tirmizî, Muḥammed b. ʿÎsâ b. S̱evre b. Mûsa. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Aḥmed ̣Muḥammed Şâkir-Muḥammed Fuʾâd ʿAbdülbâḳî-İbrâhîm Utve ʿAvd. 5 Cilt. Mısır: Şirketü Mektebeti ve Maṭbaati Muṣtafa el-Bâbî el-Ḥalebî, 2. Basım, 1395.
• Turan, Abdülbaki. “Arza”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 3/446-447. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. Os̱mân. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. thk. Alî Muḥammed el-Becâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Maʿrife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. Beyrut: Müʾessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâti’l-meşâhîr ve’l-ʿalâm. thk. Beşşâr ʿAvvâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Burhân fî ʿUlûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1376/1957.
• Żiyâeddin el-Maḳdisî, Ebû ʿAbdillâh Żiyâüddîn Muḥammed b. ʿAbdilvâḥid b. Aḥmed. el-Eḥâdîs̱ü’l-Muḫtâre mimmâ lem yuḫrichü’l-Buḫârî ve Müslim fî Ṣaḥîḥayhimâ. thk. Âbdulmelik b. ʿAbdullâh b. Dehîş. 13 Cilt. Beyrut: Dâru Ḫaḍr, 1420/2000.