A Panoramic View of Tawḥīd and Methodology

Yıl 2025, Cilt: 13 Sayı: 1, 287 - 310, 30.06.2025

İsmail Polat

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1647046

Öz

In contemporary methodology, fragmentary and reductionist approaches weaken interdisciplinary connections, leading to the prominence of one-dimensional approaches in knowledge production. This situation narrows the scope of scientific research and makes it difficult to understand complex phenomena in depth. In today's world, where interdisciplinary and multidimensional approaches have gained importance in modern science, it is emphasized that scientific methodologies should be developed with a holistic perspective. In this context, the concept of tawḥīd -one of the fundamental principles of Islamic thought -offers a holistic perspective that provides various opportunities and insights for methodology. Tawḥīd represents the ultimate truth and possesses the qualities of certainty and authenticity. This perspective, which encompasses life, the universe, and beings with their immutable essences, has a profound impact on all epistemologies, including natural and social sciences. Therefore, tawḥīd is not merely a matter of personal belief but also presents a universal perspective that guides human relationships, social and political structures, justice, ethics, science, and art. This study examines the contributions of tawḥīd to methodology based on ontological, epistemological, and ethical foundations. The research was conducted using literature review and analytical methods. Initially, academic sources related to these foundations of tawḥīd were examined, followed by a comparative analysis between Islamic thought and modern methodologies through an analytical approach. Throughout this process, the influence of tawḥīd on scientific methodologies was evaluated in detail, and conclusions aligned with the research objective were reached. This study aims to demonstrate that tawḥīd is not merely a theological principle but also a guiding element in shaping scientific methodologies. By integrating Islamic thought with modern methodological approaches, it seeks to contribute to the development of a holistic and ethical perspective in scientific thinking and to enrich the literature with an interdisciplinary dimension.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy , Science , Methodology , Holistic Perspective , The Tawḥīd Belief.

Tevhit ve Metodolojiye Panoramik Bir Bakış

Öz

Günümüzde metodolojideki parçacı ve indirgemeci eğilimler, farklı disiplinler arasındaki bağlantıları zayıflatarak bilgi üretiminde tek yönlü yaklaşımların hâkim olmasına ve bütüncül anlayışın kaybolmasına yol açmaktadır. Bu durum, bilimsel araştırmaların kapsamını daraltmakta ve karmaşık fenomenlerin derinlemesine anlaşılmasını zorlaştırmaktadır. Özellikle disiplinler arası veya çok disiplinli yaklaşımların önem kazandığı çağdaş bilimde, bilimsel araştırmaların bütüncül ve çok boyutlu olması gerektiği vurgulanmakta ve bilgi alanlarının entegrasyonunu sağlayacak metodolojik çerçevelerin geliştirilmesi gerektiği belirtilmektedir. Bu bağlamda geniş bir yelpazede çeşitli imkânlar ve açılımlar sunan bütüncül perspektiflerden biri de İslam dininin temel ilkelerinden biri olan tevhid inancıdır. Nihai hakikate işaret eden ve bu anlamda bir kesinlik ve sahihlik özelliği taşıyan tevhit inancı, asli öğeleri ile değiştirilemez bir biçimde oluşturulmuş bütüncül bir perspektifle hayatı, evreni ve içindekileri kuşatan bir gerçeklik vizyonu yansıtmaktadır. Bu vizyonun açığa çıkardığı anahtar terimler ve kavramlar, metodolojik olarak hem doğa bilimlerindeki hem de sosyal bilimlerdeki tüm epistemolojileri derinden etkilemektedir. Bu nedenle tevhit, kişisel bir inanç meselesi olmanın ötesinde, insan ilişkileri, sosyal ve siyasal yapı, adalet ve etik, bilim ve sanat gibi alanları da kapsayan evrensel bir perspektif sunmaktadır. Bu çalışmada, tevhid inancının metodolojiye olan katkılarını ontolojik, epistemolojik ve etik temeller üzerinden incelenmektir. Araştırma, literatür taraması ve analitik yöntem kullanılarak hazırlanmıştır. Bu bağlamda ilk olarak tevhid inancının ontolojik, epistemolojik ve etik temellerine dair kaynaklar taranmış; ardından da analitik bir yaklaşımla İslam düşüncesi ile çağdaş metodolojiler arasında karşılaştırmalı bir analiz yapılmıştır. Bu süreçte, tevhidin bilimsel metodolojilere olan etkisi derinlemesine değerlendirilmiş ve çalışmanın amacına uygun sonuçlar elde edilmiştir. Tevhit inancının yalnızca teolojik bir ilke olmanın ötesinde, bilimsel metodolojilerin şekillenmesinde rehber bir unsur olarak önemli bir rol oynadığını ortaya koymayı amaçlayan bu çalışma, İslam düşüncesini modern metodolojik yaklaşımlarla bütünleştirerek, bilimsel düşüncede bütüncül ve etik bir bakış açısının geliştirilmesine ve literatürün disiplinler arası bir boyutla zenginleştirilmesine katkıda bulunmayı da hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi , Bilim , Metodoloji , Bütüncül Pespektif , Tevhid İnancı

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. İslam Düşüncesinde Bilgi ve Bilim. İstanbul: İSAM Yayınları, 1994.
• Attas, Muhammed N. Modern Çağ ve İslami Düşünüşün Problemler. çev. M. Erol Kılıç. İstanbul: İnsan Yayınları, 1989.
• Audi, Robert. Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge. New York: Routledge, 2003.
• Bacon, Francis. Novum Organum: Tabiatın Yorumu ve İnsan Âlemi Hakkında Özlü Sözler. çev. Sema Önal. Doruk Yayını, 1999.
• Bakar, Osman. Classification of Knowledge in Islam. Kuala Lumpur: International Institute of Islamic Thought and Civilization, 1998.
• Barth, Karl. Church Dogmatics, Volume II/1: The Doctrine of God. Edinburgh: T&T Clark, 1957.
• Besler, Arman. "Port-Royal Mantığı’nda Tasımsal Geçerliliğin Saptanışı." Kilikya Felsefe Dergisi 2 (2020): 1-14.
• Birand, Kamıran. Kamıran Birand Külliyatı 1: Manevi İlimler Metodu Olarak Anlama 2- Dilthey ve Rickert'te Manevi İlimlerin Temellendirilmesi 3- Aydınlanma Devri. Ankara: Akçağ Yayınları, 1998.
• Bumin, Tülin. Tartışılan Modernlik: Descartes ve Spinoza. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Crotty, Michael. The Foundations of Social Research: Meaning and Perspective in the Research Process. London: Routledge, 1998.
• Descartes, Rene. Yöntem Üzerine Söylev. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: Sosyal Yayınları, 1998.
• Erkul, Hüseyin vd. Örneklerle Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem ve Teknikleri. Ankara: Detay Yayıncılık, 2013.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ el-Fârâbî et-Türkî. “İhsâu’l-ulûm”. Mantığa Giriş Risâleleri. çev. Yaşar Aydınlı. 92-127. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan b. Uzluğ el-Fârâbî et-Türkî. es-Siyasetü’l-Medeniyye. çev. Mehmet Aydın - Abdulkadir Şener - M. Rami Ayas. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1980.
• Fâruki, İsmail R. Islamization of Knowledge: General Principles and Work Plan. Herndon, VA: International Institute of Islamic Thought, 1982.
• Fazlurrahman. Tarih Boyunca İslami Metodoloji Sorunu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1995.
• Feyerabend, Paul. Yönteme Karşı. çev. Ertuğrul Başer. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 1996.
• Fındıkoğlu, Z. Fahri. İçtimaiyat: Üçüncü Kitap Metodoloji Nazariyeleri. İstanbul: İ.Ü. Hukuk Fakültesi Yayını, 1950.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tusî. el-Münkız mine'd-dalâl: Hakikat Arayışı. çev. Abdürrezzak Tek. 1. Basım. Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tusî. Tehâfütü'l-felâsife: Filozofların Tutarsızlığı. çev. Mahmut Kaya ve Hüseyin Sarıoğlu. 4. Basım. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed el-Gazzâlî et-Tusî. İhya-u Ulumiddin. Beyrut: Darü’l-Kütüb’ül-İlmiyye, 1993.
• Guba, Egon G.-Lincoln, Yvonna S. "Competing Paradigms in Qualitative Research." In Handbook of Qualitative Research, ed. N. Denzin & Y. S. Lincoln, 105-117. 1994.
• Hume, David. İnsan Doğası Üzerine Bir İnceleme. çev. Ergün Baylan. Ankara: Bilgesu Yayıncılık, 2009.
• İbn Arabî. Fusûsu’l-Hikem. çev. Nuri Gencosman. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1992.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
• İbn Rüşd, Ebu’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. el-Keşf. nşr. Mustafa Abdülcevâd İmrânî. Kahire; y.y., 1968.
• İbn Rüşd. Faslü’l-Makal. çev. Bekir Karlığa. İstanbul: İşaret Yayınları, 1992.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillah b. Alî b. Sînâ. Kitâbu’ş-Şîfâ: Mantığa Giriş. çev. Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillah b. Alî b. Sînâ. Kitabü’ş-Şifa. Kahire: Darü’l-Maarif, 1981.
• İbn Sînâ, Ebû Alî el-Hüseyn b. Abdillah b. Alî b. Sînâ. ''Er Risaletu'l Arşiyye fi Hakiki't Tevhid ve İsbati'n Nübüvve". Felsefe Metinleri. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• İkbal, Muhammed. Rumuz-u Bihodi. çev. Ali Nihat Tarlan. 1. Baskı, İstanbul: Yenilik Basımevi, 1958.
• İkbal, Muhammed. The Reconstruction of Religious Thought in Islam. Stanford: Stanford University Press, 2013.
• Kant, Immanuel. Saf Aklın Eleştirisi. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınevi, 2022.
• Kaplan, İbrahim. "Muhammed İkbal’in Tevhid Yorumu: Tevhid İnancının Dinamik Yapısı." Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/1 (2007), 88-96.
• Korlaelçi, Murtaza. "İnsan ve Sorumluluğu." Felsefe Dünyası Dergisi 2 /34, (2001), 11-25.
• Korlaelçi, Murtaza, “İslam Felsefesinde Metodoloji Problemi,” Felsefe Dünyası 2/40 (2004), 3-17.
• Kuhn, Thomas S. Bilimsel Devrimlerin Yapısı. çev. Nilüfer Kuyaş. İstanbul: Alan Yayıncılık, 1982.
• Kuru, Ahmet. İbn Haldun'un Toplum ve Tarih Teorisi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2003.
• Kur’ân Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 8. Basım, 2018.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd el. Kitâbü’t-Tevhîd. nşr. Bekir Topaloğlu-Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslam Kozmoloji Öğretilerine Giriş. çev. Nazife Şişman. İstanbul: İnsan Yayınları, 1985.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. The Heart of Islam: Enduring Values for Humanity. San Francisco: HarperOne, 2004.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. Science and Civilization in Islam. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1968.
• Newton, Isaac. Doğa Felsefesinin Matematiksel İlkeleri. çev. Aziz Yardımlı. İstanbul: İdea Yayınevi, 2016.
• Peters, Francis E. Aristotle and the Arabs: The Aristotelian Tradition in Islam. New York: New York University Press, 1968.
• Platon. Devlet. çev. Sabahattin Eyüboğlu ve M. Ali Cimcoz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2021
• Popper, Karl. Bilimsel Araştırmanın Mantığı. 7. Baskı. çev. İlknur Aka, İbrahim Turan. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2017.
• Râzi, Ebû Abdillâh (Ebü’l-Fazl) Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er. Mefatihu’l-Gayb. thk. Seyyid İmran. Kahire: Daru’l-Hadîs, 2012.
• Saliba, George. Islamic Science and the Making of the European Renaissance. Cambridge, MA: MIT Press, 2007.
• Saruhan, Şadi Can-Özdemirci, Ata. Bilim, Felsefe ve Metodoloji. 2. Baskı. İstanbul: Beta Yayınları, 2011.
• Sardar, Ziauddin. Islamic Futures: The Shape of Ideas to Come. London: Mansell Publishing Limited, 1989.
• Sevim, Seyfullah. İslam Düşüncesinde Marifet ve İbn Arabî. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Şimşek, Osman. “7-19. Yüzyıl Sürecinde Tevhidi Düşünce’ye Göre Bilgi İnşa Etmedeki Öncü Türk-Bilgeleri”. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum / Education And Society In The 21st Century, 8/22 (2019): 17-52.
• Sokal, Alan- Bricmont, Jean. Son Moda Saçmalar: Postmodern Aydınların Bilimi İstismar Etmesi, çev. Barış Gönülşen. İstanbul: Alfa Yayınları, 2013.
• Ülken, Hilmi Ziya. İslam Düşüncesi. İstanbul: Ülken Yayınları, 1966.
• Taşdelen, İskender. Mantığın Gelişimi. Anadolu Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi Yayını No: 1408, 2019.
• Tillich, Paul. Systematic Theology. I. Chicago: University of Chicago Press, 1951.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. “Bilimsel Yöntemin Tarihsel Gelişimi: Antikçağ.” Bilim ve Teknik 523 (2011), 104-106.
• Von Aster, Ernest. Bilgi Teorisi ve Mantık. çev. Macit Gökberk. Ankara: Fol Yayınları, 2021.
• Yasa, Metin. Bütüncül ve Eleştirel Din Felsefesi Okumaları I: Tanrı ve Felsefe. Ankara: Elis Yayınları, 2023.