The Relationship of Mu‘tazila and Transoxiana Ḥanafism between 3th and 4th Centuries

Yıl 2020, , 381 - 401, 30.06.2020

Ahmet Ateşyürek

https://doi.org/10.5281/zenodo.3876164

Öz

This study aims to put forward the relationship Mu‘tazila and Ḥanafism in Khorasan and Transoxiana between 3th-4th/9th-10th century. Muʿtazila and Transoxiana Ḥanafism are two separate theological schools belonging to the same sect in fiqh. It is difficult to talk about Khorasan regions close to Transoxiana and a population of Mu‘tazila in Transoxiana. Ḥanafism, who stayed away from the idea of i‘tizāl, was the most common sect in the region from the beginning. It seems that the events in Miḥna have increased the disagreements between the two theological schools, especially on the issue of Khalq al-Qurʼān. For this reason, after the middle of the 3th/9th century, the most important opponent for Transoxiana Ḥanafism was Mu‘tazila. The Transoxiana Ḥanafism always tried to be cautious against the idea of i‘tizāl. This stance against was not only in the area of Islamic theology. In 4th/10th century, the advanced level of Mu‘tazilī ʿIraqī Ḥanafism in Uṣūl al-Fiqh left Transoxiana Ḥanafism in the difficult situation. In this period, Abū al-Qāsim al-Ka‘bī (d. 319/931) stands out as the influential name of Mu‘tazila in the region. Ka‘bī lived in Balkh and Nasaf for a few years. His presence disturbed the dissident Ḥanafīs in the region. This discomfort clearly shows itself in Māturīdī, an important representative of the Ḥanafīs of the region.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Transoxiana, Mu‘tazila, Ḥanafism, Khalq al-Qur’ān

3. ve 4. Yüzyıllar Arası Mu‘tezile ve Mâverâünnehir Hanefîliği İlişkisi

Öz

Bu çalışma, 3.-4./9.-10. yüzyıllar arasında, Mu‘tezile ve Mâverâünnehir Hanefîliğinin Horasan ve Mâverâünnehir bölgesindeki ilişkilerini ortaya koymayı hedeflemektedir. Mu‘tezile ve Mâverâünnehir Hanefîliği, fıkıhta aynı mezhebe mensup iki ayrı kelâmî okuldur. Horasan’ın Mâverâünnehir’e yakın bölgeleri ile Mâverâünnehir’de Mu‘tezilî bir topluluğun varlığından bahsetmek zordur. İ‘tizâl düşüncesine uzak duran Hanefî anlayış ise başından beri bölgedeki en yaygın mezhep olmuştur. İki kelâmi okul arasındaki en eski farklılık iman tanımından kaynaklansa da, Mihne döneminde yaşananlar, özellikle halku’l-Kur’ân meselesi üzerinden iki kelâmi okul arasındaki görüş ayrılıklarını artırmış gözükmektedir. Bundan olsa gerektir, 3./9. yüzyılın ortasından sonra Mâverâünnehir Hanefîliği için en önemli fikri rakip Mu‘tezile olmuştur. Bu sebeple Mâverâünnehir Hanefîleri İ‘tizâl düşüncesine karşı her zaman tedbirli olmaya çalışmışlardır. Bu karşı duruş sadece kelâm sahasıyla sınırlı değildi. 4./10. yüzyıla gelindiğinde, batıdaki Mu‘tezilî Irak Hanefîliğinin fıkıh usûlünde ileri seviyeye gelmesi doğudaki İ‘tizâl karşıtı Mâverâünnehir Hanefîliğini zor durumda bırakmıştır. Bu dönemde Mu‘tezile’nin bölgedeki etkili ismi olarak Ebü’l-Kâsım el-Ka‘bî (öl. 319/931) öne çıkmaktadır. Ka‘bî, Belh ve Nesef’te birkaç yıl ikamet etmiştir. Onun bölgedeki varlığı karşıt görüşlü Hanefîleri rahatsız etmiştir. Bu rahatsızlık bölge Hanefîlerinin önemli bir temsilcisi olan Mâtürîdî’de kendisini açıkça belli etmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Mâverâünnehir, Mu‘tezile, Hanefîlik, Halku’l-Kur’ân

Kaynakça

• Akoğlu, Muharrem. “Mu’tezile’nin Tarihsel Seyrinde Mihne”. Mihne Süreci ve İslamî İlimlere Etkisi. ed. M. Mahfuz Söylemez. 27-71. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2012.
• Alibekiroğlu, Fatmanur. Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu’tezile İlişkisi. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Apaydın, H. Yunus. "Kerhî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 27 Mart 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/kerhi.
• Arslan, İbrahim. “Mu'tezilî ve Hanefî Söylemlerin Etkileşimi Üzerine”. İslami Araştırmalar Dergisi 27 (2016), 78-89.
• Askerî, İbn Hilâl. el-Evâil. thk. Muhammed es-Seyyid el-Vekil. Kahire: Dâru’l-Beşîr es-Sekâfe ve’l-Ulûmu’l-İslâmiyye, 1998.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Mu’tezile Ekolu Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Barthold, W. V.. Turkestan v Epoxu Mongolsko Naşestviya. St. Peterburg: Çast Prevaya Textu, 1898.
• Bebek, Adil. "Kâ‘bî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Ekim 2019. https://islamansiklopedisi.org.tr/kabi.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf. 16 Cilt. Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, Beyrut 2002.
• Herevî, Ebû İsmâil Abdullah b. Muhammed. Zemmü’l-kelâm ve ehluhû. 5 Cilt. Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Medine 1998.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed. Lisânü’l-Mîzân. thk. Dâiratü’l-Ma’rife el-Nizâmiyye. 7 Cilt. Beyrût: Müessesetü’l-İ’lâmî li’l-Matbûâti, 1971.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Muntazam fî târîhi’l- ümemi ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ ve Mustafa Abdülkadir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed. el-Lübâb fî tehzîbi’l-ensâb. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Sâdır, ts.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî Lidînillah Ahmed b. Yahyâ. Mu‘tezile’nin Biyografik Tarihi (el-Münye ve’l-emel). çev. Hüseyin Maraz. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• İbnü’l-Murtazâ, el-Mehdî Lidînillah Ahmed b. Yahyâ. Tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Susanna Diwald Wilzer Beyrut: en-Neşerâtü’l-islâmiyye, 1961.
• İbnü’n-Nedîm. Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya‘kûb İshâk b. Muhammed b. İshâk. el-Fihrist. thk. İbrahim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1997.
• İbn Yahyâ, Şerhu cümeli usûli’d-din li Ebî Seleme es-Semerkandî. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa, 1648, 18a-168b.
• İsferâyinî, Ebû’l-Muzaffer İmâdüddîn Şâhfûr b. Tâhir. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırkati’n-nâciye. thk. Kemal Yusuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1983.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kitâbu’l-makâlât ve meahu uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. İstanbul: Kuramer, 2018.
• Kâ‘bî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî. Kabûlu’l-ahbâr ve ma’rifeti’r-ricâl. thk. Ebû Amr el-Hüseynî b. Ömer b. Abdurrahim. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. Fazlü’l-i‘tizâl ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuad Seyyid, Tunus: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1986.
• Kalaycı. Mehmet. Tarihsel Süreçte Eşarilik-Maturidilik İlişkisi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah (öl. 1067/1657). Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kütüp ve’l-fünûn. 6 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Kazvînî, Ebü'r-Reşid Nasırüddin Abdülcelil İbn Ebü'l-Hüseyin (öl. 585/1189). Kitabü'n-Nakz. thk. Seyyid Celâleddin el-Hüseynî el-Urmevî, b.y.: Payan Yayınları, 1952.
• Kureşî, İbn Ebi’l-Vefâ Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkâdir b. Muhammed b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-hanefiyye. Karaçi: Mîr Muhammed Kütüphâne, ts.
• Leknevî, Muhammed Abdülhalîm b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-hanefiyye. Mısır: Matbaatü’s-Saâde, 1906.
• Makrîzî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Alî b. Abdilkâdir. El-Mevâiz ve’l-i’tibâr bi zikri’l-hıtât ve’l-âsâr. 4 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2016.
• Mukaddesî, Muhammed b. Ahmed. Ahsenü’t-tekâsîm fî ma’rifeti’l-ekâlîm. Leiden, Beyrut ve Kahire: Dâru Sadr ve Mektebetü Medbûlî, 1991.
• Nerşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Câfer (öl. 348/949). Târîhî Buhârâ. Çev. Erkan Göksu, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2013.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed (öl. 508/1115). Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Muhammed el-Enver Hamid İsa. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, 2011.
• Özaydın, Abdülkerim. "Seyfüddevle El-Hamdânî". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 28 Mart 2019.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/seyfuddevle-el-hamdani.
• Özen, Şükrü. “4./10. Yüzyılda Maverâünnehir’de Ehl-i Sünnet-Mu'tezile Mücadelesi ve Bir Ehl-i Sünnet Beyannamesi”. İslami Araştırmalar Dergisi 9 (2003), 49-85.
• Rudolph, Ulrich. Mâturîdî-Semerkant’ta Ehl-i Sünnet Kelâmı. çev. Özcan Taşcı. İstanbul: Litera Yay. 2016.
• Rüstüfağnî, Ebü’l-Hasen Ali b. Saîd. Fevâidü’ş-şeyh el-imâm el-ecel Ebü’l-Hasen Saîd er-Rüstüfağnî (el-Keşşi, Mecmû’u ‘n-nevâzil ve’l-havâdis içinde). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yenicami, 547, 286a-309b.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaud ve Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâs, 2000.
• Saymerî, Ebû Abdillâh el-Hüseyn b. Alî b. Muhammed. Ahbâru Ebî Hanîfe ve Ashâbihî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1985.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdilberr. Katar: Medâihu’t-Dûha, 1984.
• Şık İsmail. “Hanefi-Mâturîdî Düşüncede Kelâm ve Usulü’l-Fıkh İlişkisi”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2 (2016), 344-352.
• Şirâzî, Ebû İshâk (öl. 476/1083). Tabakâtü’l-fukahâ. thk. İhsan Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râid el-Arabî, ts.
• Telkenaroğlu, M. Rahmi. Fıkıh Usulünde Muhattıe ve Musavvibe (İctihadi Çözümlemelerde Doğrunun Tek Olup Olmadığı Tartışması). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Timur, İhsan. Tahavî’nin Akide Şerhlerinde İtikadi Farklılaşmalar. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2016.
• Ömerî, Şihâbüddin Ahmed b. Yahya ibn Fadlullah (öl. 749/1349). el-Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. 17 Cilt. thk. Kâmil Süleyman el-Cebûrî. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Ümit, Mehmet. “Mihne Sürecinde Hanefîler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/17 (2010/1), 101-130.
• Vâiz el-Belhî, Safiyyüddin Ebû Bekr Abdullah b. Ömer, Fedâilü Belh, çev. Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin Hüseynî el-Belhî. Tahran: İntişarat-ı Bünyâd-ı Ferheng-i İran, 1931.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-i’tidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. 6 Cilt. Beyrut: y.y., 1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. el-İber fî haber men gaber. thk. Ebû Hâcir Muhammed es-Saîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. 18 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Zysow, Aron. “Hanefî Hukuku Kuramında Mu’tezilîlik ve Matüridîlik”. çev. Süleyman Aydın. Hikmet Yurdu, İmam Matüridî ve Matürîdîlik Özel Sayısı 2/4 (Temmuz-Aralık 2009), 147-178.