القراء المحدثون في ميزان الدرس الحديثي

Yıl 2021, , 231 - 255, 30.06.2021

Asma Albogha

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.885809

Öz

تهدف الدراسة إلى توضيح الاختلاف بين علوم الحديث وعلوم القراءات في توثيق الرواة وتجريحهم، حيث أن التوثيق له ركنان هما العدالة والضبط، وهذا الأخير-الضبط- تختلف معاييره في علوم القراءات عن علوم الحديث، فذكرت ما يلزم لتحقق الضبط عند المحدثين وما هي شروط القراء الذين يعتبرون حجة في القراءات، وشروط القراءة المقبولة، ثم عرضت الدراسة القراء العشرة ورواتهم، مع ذكر أقوال أهل الجرح والتعديل فيهم من المصادر المعتمدة، ثم قيمت أحوالهم واستخلصت أهم الأسباب التي كانت وراء ضعف رواية بعضهم للحديث. وبعد ذلك تحدثت الدراسة عن الشبهة التي أُثيرت نتيجة الخلط في التوثيق بين القراءات والحديث، وتضعيف علماء الجرح والتعديل بعض أئمة القراءات الذين تصدوا لإقراء القرآن الكريم، وعدم التعامل مع خصوصية كل فن على حدى، وأبرز هذه الشبهات كون عاصم وحفص إمامين في القراءة رغم توهين نقاد الحديث لهما. فقامت الدراسة بالحديث عن مكانة الإمامين عاصم بن أبي النجود وحفص بن سليمان في الحديث، وذكرت أقوال أهل الجرح والتعديل فيهما، ثم فرقت بين العدالة والضبط، لأن منهج الجرح والتعديل مبني على الضبط والعدالة، فإن كان تضعيف نقاد الحديث للراوي _القارئ_ من باب العدالة؛ فإن هذا التضعيف ينسحب على الحديث والقراءة، وأما إن كان التضعيف من باب الضبط فحينئذ يعمل بالقاعدة التي تقول: إن لكل فن معاييره في الضبط، والضبط المشترط في كل علم هو الضبط الخاص به، لا الضبط الكلي في جميع العلوم، فالمقرئ تنصرف همته إلى القراءات، والـمحدث إلى الحديث...وهكذا، ومن هنا استقام توثيقُ الإمام حفص في القراءات وتضعيفه في الحديث. وقد خلصت الدراسة إلى أن حال القراء بالنسبة لرواية الحديث غالباً، يتردد بين الثقة والصدوق، ومنهم من نزل عن ذلك، لعدم اعتنائهم بالحديث واهتمامهم فيه كاهتمامهم بالقراءات، وعدم ملازمتهم لشيوخهم في الحديث مثل ملازمتهم لشيوخ القراءة. ومن نزل عن رتبة الثقة، كالإمام عاصم، ومن ضعف كالإمام حفص في الحديث من القراء، لم يكن ضعفه بسبب العدالة التي هي أحد ركني التوثيق، بل ضعفه من باب معايير الضبط المعتبرة في الحديث. كما خلصت الدراسة إلى أن تقصير العالم في غير فنه الذي اشتهر به، لا يعني أنه غير مقبول القول في فنه، لأن الأصل في العلوم أن لكل فن رجاله، فقد يعتني شخص ما بفنٍ ويوليه اهتمامه فيضبطه، ويقصر فيما عداه، فلا تلازم بين ضعف العالم في علم ونبوغه في علوم أخرى، فكم من فقيه وقاض وصالح تكلم فيهم أئمة الحديث من قبل حفظهم، وسوء ضبطهم، ومع ذلك لم يعتبر ذلك طعنًا في دينهم وعدالتهم. وأنه عند النظر في أحوال القراء يجب الرجوع إلى الكتب التي اهتمت ببيان أحوال القراء، وبالمقابل عند النظر في أحوال رواة الحديث علينا مراجعة تراجم رجال الحديث. كما بينت الدراسة اهتمام العلماء قديماً وحديثاً بعلم الرجال، حيث قاموا بتتبع أحوال الرواة وتفصيل أمرهم في جميع شيوخهم، وجمعوا من يصدق عليهم التجريح والتضعيف النسبي وتكلموا عنهم. وأن تبيين أهل العلم لحال الرواة، وتمييز أماكن ضعفهم عن أمكن قوتهم، يعدُّ من شدة التحري، والصدق، والإنصاف في الحكم على الرجال، مما يدعو إلى الثقة بأقوالهم، والاطمئنان إلى أحكامهم.

Anahtar Kelimeler

الحديث, القراءات, القراء, الضبط، الإمام عاصم, الإمام حفص

Hadis İlmi Penceresinden Kıraat İmamlarına Dair Bir Değerlendirme

Öz

Bu araştırmanın amacı hadis ilmi ve kıraat ilmi arasında râvilerin cerh ve ta’dîli hakkındaki ihtilafı açıklamaktır. Râvinin güvenilir olup olmadığı tespit edilirken (ta’dîl), adâlet ve zabt olmak üzere iki rükün esas alınmaktadır. Bu iki rükündan zabt konusunda ölçüt olarak kıraat ilmi, hadis ilminden farklılık göstermektedir. Bu çalışmada muhaddislere göre zabtın tahakkuku için gerekli olan şartlar incelenmiş ayrıca kıraat imamlarının kıraatte hüccet olarak itibar ettiği şartlar ve makbul kıraatlerin şartları ortaya konmuştur. Cerh ehlinden münekkitlerin kıraat imamlarına ve râvilerine dair sözleri zikredilmiş ve ardından hadis ilmi açısından durumları değerlendirilmiştir. Ayrıca hadis rivayetlerinin neden zayıf olduklarının sebebi de ortaya konmuştur. Hadis ve kıraat ilmi arasında râvileri değerlendirme bakımından farklılık olması bir takım karışıklığa sebep olmuştur. Mesela kıraat ilminde imam olarak kabul edilen İmam Âsım b. Ebi'n-Necûd ve İmam Hafs b. Süleymân hadis ilminde tenkide uğrayan birer râvi olmuştur. Bu çalışmada söz konusu iki İmam Âsım ve Hafs’ın hadisteki durumlarından, cerh ve ta’dîl ehlinin bu iki imam hakkındaki değerlendirmelerinden bahsedildi. Bu doğrultuda hadis münekkidleri râvinin (rivayette bulunan kāri) adâlet bakımından zayıf olduğunu belirtirse bu durum hadis ve kıraat için aynı ölçüde geçerlidir. Eğer zabt yönünden zayıf olduğu belirtilirse o zaman şu kurala göre amel edilir: Her ilim zabt konusunda kendi usûlüne göre hareket etmektedir. Her ilmin zabt şartları kendine hasstır. Yani bir ilim ehli, her ilmin zabt şartlarını taşımak zorunda değildir. Kāri dikkatini kıraate, hadisçi ise hadise verir. Dolayısıyla İmam Hafs kıraatte sika iken hadis ilminde zabtından dolayı zayıf olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca bu çalışmada kıraat imamlarının hadis açısından durumları hakkında genel olarak şu sonuca ulaşılmıştır: Bazıları daha alt seviyede olmakla birlikte genelde sadûk ve sika arasındadırlar. Çünkü kıraatte gösterdikleri itina ve şeyhlerine uyum hadis alanında aynı özen ve ihtimam içerisinde olmamışlardır. Hadiste kurrâlardan İmam Âsım gibi sika seviyesinden daha alt seviyede kalan ve İmam Hafs gibi zayıf seviyesinde olan imamların zayıflığı tevsîk’in şartlarından biri olan adâlet dolayısıyla değildir. Daha ziyade hadiste itibar edilen zabt şartları bakımından bir zayıflıktır. Çalışmada ulaşılan bir diğer sonuç ise alimlerin meşhur oldukları alan dışındaki eksiklikleri kendi alanlarında da eksik oldukları anlamına gelmemektedir. Çünkü aslında her alan kendi özel çerçevesinde yetişen ehil alimlere sahiptir. Bir kişi sadece bir ilim dalı ile ilgilenip kendi alanına yoğunlaşarak bu alanda derinleşebilir. Bununla birlikte diğer ilim dallarında eksik kalması mümkündür. Ancak bu eksiklik kendi alanındaki dehasına etki etmeyecek bir eksikliktir. Hadis alimleri fakihler, kadılar ve salihlerin de hıfz konusundaki zayıflıklarından bahsetmiştir. Ancak bu durum onların adâlet durumlarına ya da dinlerine yönelik bir eleştiri olarak değil hadis ilmi çerçevesinde yapılan bir değerlendirmedir. Kurraların durumları değerlendirilirken kurraların ahvalini beyan eden kitaplara müracaat etmek gerekir. Buna karşılık râvilerin ahvali değerlendirilirken rivayetlerde ismi geçen şahısları hadis ilmi çerçevesinde ele alan ricâl kitaplarına müracaat etmek gerekmektedir. Hadis alimleri, râvilerin hallerini en ince ayrıntısına kadar takip etmiş, cerh ve ta’dîl işleminden sonra taz’if edilenleri ve sika olarak görülenleri iki ayrı grup halinde sınıflandırmıştır. Hadis alimleri râvilerin hallerini açıklarken, zayıf noktalarını kuvvetli noktalarından ayırırken çok titiz ve dürüst hareket etmişlerdir. Bir kişi hakkında cerh veya ta’dîl yönünde hüküm verirken insaflı davranmaya özellikle özen göstermişlerdir. Bu durum da onların sözlerini ve hükümlerini daha güvenilir kılmakta ve bizlere doyurucu bilgiler sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Kıraat, Kıraat İmamları, Zabt, İmam Asım, İmam Hafs

Kaynakça

• Alî, Saîd Muhammed. “Usûlu'z Zabti ve'r Rivâyeti inde'l Muhaddisîne Dirâsetun Teʾsîliyyetun”. Mecelletu Câmiaʿti'ş Şarika 12/1 (2015), 47-90.
• Altıkulaç, Tayyar. “Hafs b. Süleymân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 15/118-119. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Bâcî, Süleymân b. Halef el-Kurtûbî. et-Taʿdîl ve’t-Tecrîh li-men Harrece Lehü’l-Buhârî fi’l-Câmiʿi’s-Sahîh. 3 Cilt. Riyâd: Dâru’l Livâ, 1406/1986.
• Bağdâdî, Ahmed b. Alî Ebû Bekr el-Hatîb. Tarihu Bağdad. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed. İthâfu Fudelâi’l-Beşer Fi’l-Kırââti’l-Erbaate ‘aşer. Beyrut: Darü'l-Kutubi'l-İlmiyye, 1427/2006.
• Birışık, Abdülhamit. Kırâat İlmi ve Tarihi. Bursa: Emin Yayınları, 2014.
• Bulut, Cabir. Mütevâtir ve Meşhur Kırâat İmâmları. Yozgat: Bozok Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Çetin, Abdurrahman. Kur'ân-ı Kerim'in İndirildiği Yedi Harf ve Kırâatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 1426/2005.
• Fâris, Tahâ. Terâcimu'l Kurrâi'l a'şri ve Rivâtuhumu'l-Meşhûrin. Beyrut: Dâru'r-Rayân, 1435/2014.
• Hâkim, Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed en-Nîsâbûrî. Tesmiyetü men aḫrecehüm el-buḫârî ve müslim ve mâ inferede küllü vâḥidin minhumâ. Beyrut: Dâru’l-Cînan, 1407/1987.
• Hamd, Gâlib Kaddûrî- Bekrî, Yahya. Hafs b. Süleyman Râvî Kırâati Âsım Beyne’l-Cerhi ve Ta’dil. b.y: Menşûrâtu Mektebetü Câmi’is- Sünen, 1440/2019.
• Hatîb, Berekât b. Ahmed b. Muhammed. el-Kevâkibü’n-neyyirât fî maʿrifeti men ihtelata mine’r-ruvâti’s-sikāt. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn, 1401/1981.
• İbn Asâkir, Ebü'l-kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Târîḫu Dımaşḳ. 80 Cilt. Beyrut: Darü'l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebû Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş. el-İbâne ʿan meʿâni’l-ḳırâʾât. Kahire: Daru Nehda, ts.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askâlanî. Lisânü’l-Mîzân. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423/1423.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. es-Sikât. 9 Cilt. el-Hind: Dâirtu'l-Meâ'rifi'l Osmaniyyeti bi Haydarâbâd, 1393/1973.
• İbn Maîn, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Maîn b. Avn el-Bağdâdî. Târîhu ibn Maîn “Rivâyetu’d Dûrî”. 4 Cilt. Mekke: Merkezu’l-Bahsu’l-İlmî ve İhyâu’t Türâsi’l-İslâmî, 1399/1979.
• İbn Mencûye, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Muhammed. Ricâlü Ṣaḥîḥi Müslim. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Marife, 1407/1987.
• İbn Receb, Abdurrahmân b. Ahmed b. Abdirrahmân. Şerḥu ʿİleli’t-Tirmiẕî. 2 Cilt. Ürdün: Dar Ammar, Mektebetü’l-Manar, 1407/1987.
• İbn Şâhîn, Ebû Hafs Ömer b. Ahmed b. Osmân el-Bağdâdî. Târîḫu esmâʾi’s̱-s̱iḳāt. Kuveyt: ed- Darü’s-Selefiyye, 1404/1984.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm. Minhâcü’s-Sünneti’n Nebeviyye fî naḳżi kelâmi’ş-Şîʿa ve’l-Ḳaderiyye. 9 Cilt. Suudi Arabistan: İmam Muhammed b. Suud İslam Üniversitesi, 1406/1986.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Muhammed. Ġāyetü’n-Nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü İbni Teymiyye, 1351/1932.
• İbnü'l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed el-Hanbelî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. 11 Cilt. Dımeşk: Dâr İbn Kesir, 1406/1986.
• İclî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Abdillâh b. Sâlih. Târîḫu’s̱-s̱iḳāt. Suudi Arabistan: Dâr u’l-Baz, 1405/1984.
• İsfahânî, Ebü'ş-Şeyh Abdullāh b. Muhammed. Ṭabaḳātü’l-muḥaddis̱în bi-İṣfahân ve’l-vâridîne ʿaleyhâ. 4 Cilt. Beyrut: Müessesitü'l-Risale, 1412/1992.
• İslamweb. “Sebebu İntişari Rivâyeti Hafsin an Asımi fî’l Âlemi’l İslâmiyyi”. Erişim 17/03/1437/2016. https://www.islamweb.net/ar/fatwa/324799/%D8%B3%D8%A8%D8%A
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerîm'in Nüzûlü ve Kırâatı. İstanbul: MÜİFV Yayınları, 2012.
• Kelâbâzî, Ebû Nasr Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed b. el-Hüseyn el-Buhârî. el-Hidâye ve’l-İrşâd fî Maʿrifeti Ehli’s-Sika ve’s-Sedâd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Marife, 1407/1987.
• Kudât, Muhammed vd.. Mükaddimâtün fî İlmi’l Kırââti. Ürdün: Dar Ammar, 1422/2001.
• Lâhim, İbrahim. el- Cerhu ve’t Ta’dîl. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1424/2003.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yusuf. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. 35 Cilt. Thk. Beşşar ‘Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Muessestu’r-Risale, 1400/1980.
• Muhammed, Sadeddin Mansur. el- Menhecü'l İslamiyyu fi'l Cerhi ve't Ta'dili ve Eseruhû fi'l Ulûmi'l Uhrâ. İslamabad: Mektebetü't Doktor Muhammed Hamidullah, ts.
• Öztoprak, M. Sirâceddin. Kur'ân Kırâatı-Kırâât-ı Aşere. İstanbul: Beyan Yayınları, 2012.
• Sarı, Mehmet Ali. “Âsım b. Behdele”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/475-476. İstanbul: TDV Yayınlar, 1991.
• Sel, Halîme. el- Kırââtu Rivâyetâ Verşi’n ve Hafsi’n Dirâsetun Tahlîliyyetun Mükarinetun. İ’mârâtu: Daru’l Vadıh, 1435/2014.
• Sellûm, Ahmed. "Nazratun fî Kütübi et- Terâcim Elletî Fîhâ Tazi’fun li Ba’zi’l Kurrâi". Mültekâ Ehli’t Tefsîr. Erişim 14/09/1434/2013. https://vb.tafsir.net/forum/%D8%A7%D9%84%D9%82%D8%B3%D9%85-
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvid İlmine Ait Eserlerin Sistematiği Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları VI. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2002.
• U’dvân, Cemil. Rivâyetâ Hafsin ve Şu’be an Âsım. Gazze: İslam Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 1429/2008.
• Ünal, Mehmet. Kur’ân’ın Anlaşılmasında Kırâat Farklılıklarının Rolü. Ankara: Fecr Yayınları, 2005.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāti ve’l-aʿṣâr’dır. Beyrut: Darü'l-Kutubü'l-İlmiye, 1417/1997.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-iʿtidâl fî naḳdi’r-ricâl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Marife, 1382/1963.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Zikru men Yu’temedu kavluhû fi’l-Cerhi ve’t-Ta’dîl. Beyrut: Dâru’l-Beşeir, 1410/1990.
• Zürkānî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1988.