Hanefî İmamlar Arasında Rükün ve Şart Ayrımından Kaynaklanan Fıkhî İhtilaflar

Yıl 2022, Cilt: 10 Sayı: 2, 741 - 766, 30.12.2022

Ünal Şahin

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1179556

Öz

Müçtehit imamlar arasında birçok ihtilâf sebebi bulunmaktadır. Fakihlerin tespit ettiği rükün ve şart ayrımı da söz konusu farklılık nedenleri arasındadır. Fıkhî meselelerde ön koşul olarak rükün ve şartların fukaha tarafından tespit edilmesi oldukça önem arz etmektedir. Zira bu ayrım aynı zamanda mutlak müçtehit olarak kabul edilen fakihlerin bütüncül ve tutarlı düşünce sistemlerinin bir gereğidir. Nitekim fıkıh kitaplarının konu girişlerinde öncelikle rükün ve şartın tespiti yapılmaktadır. Bu da rükün ve şartın tespit edilmesinin ve ayrımının yapılmasının ne kadar önemli olduğunun başka bir göstergesidir. Bir meselede rükün ve şartın tayini hususunda, Hanefî mezhebinin kurucu imamları arasında olduğu gibi diğer mezhep imamları arasında da farklılık bulunmaktadır. Bundan dolayı gerek aynı mezhep gerekse diğer mezhep fakihleri tek bir meselede farklı sonuçlara ulaşmaktadır. Hanefî fıkıh kitaplarında buna dair onlarca örnek görmek mümkündür. Bu çalışmada vazʻî hükümlerden olan rükün ve şart ıstılahlarının kavramsallaşma süreçlerine işaret edilmiş, özellikle Hanefî mezhebinin kurucu imamları arasında bu sebeple ortaya çıkan ihtilâflar ele alınmıştır. Bilhassa Hanefî mezhebi imamları arasında İmam Züfer’in görüşlerine sıklıkla yer verilmiş, rükün ve şart kaynaklı diğer imamlardan ayrıldığı noktalara işaret edilmiştir. Bunun yanı sıra diğer imamların görüşlerine de atıfta bulunulmuştur. Böylelikle diğer mezhep imamlarının da konu hakkındaki görüşlerinin ne yönde olduğuna dikkat çekilmiştir. Ancak çalışmada imamlar arasında şart ve rükünden kaynaklanan sınırlı sayıda örnek zikredilmiş, diğer misallerin de kaynaklarına işaret edilmiştir. Zira fıkıh eserlerinin hemen her babında rükün ve şart ayrımından kaynaklanan birçok ihtilâf kaydedilmektedir. Hanefî mezhebinin fukaha ve memzûc metot ile kaleme alınan eserlerinde rüknün farklı telakki edildiği anlaşılmaktadır. Fukaha metoduna göre yazılan eserlerde vazʻî hükümler ele alınırken rüknün bu taksim içerisinde yer almadığı görülmektedir. Fukaha metoduyla kaleme alınan eserlerde ayrıca Menâr merkezli çalışmalarda bu kabul sürdürülmüştür. Bu tutum Sadruşşerîa’ya kadar devam etmiştir. Sadruşşerîa ise rüknü vazʻî hükümler içerisinde ele almıştır. Memzûc metodun öncülerinden kabul edilen Sadruşşerîa’nın vazʻî hükümlerdeki bu tavrı, kırılma noktası olmuştur denilebilir. Zira kendisinden sonra memzûc metotla kaleme alınan eserlerde de rüknün vazʻî hükümlerin kısımları içerisinde sayıldığı görülmektedir. Söz gelimi Molla Hüsrev, vazʻî hükümleri sıralarken Sadruşşerîa’ya tâbi olmuştur. Bu bağlamda Osmanlı coğrafyasında derin bir etki bırakan Mir’ât’ta, Sadruşşerîa’nın çizgisi devam ettirilmiştir. Vazʻî hükümlerin diğer bir kısmı da şarttır. Hanefî mezhebinin usul âlimleri arasında şartın taksimi hususunda da mutlak bir birliktelikten söz etmek mümkün değildir. Özellikle mezhebin iki güçlü siması Pezdevî ve Serahsî tarafından farklı şekilde tasnif edildiği müşahede edilmektedir. Her iki âlim de eserlerini fukaha metoduyla kaleme alsalar dahi, şartın taksimi hususunda aralarında farklılık bulunmaktadır. Bahsi geçen iki âlim arasındaki bu ayrım, sonraki usulcüleri de etkilemiştir. Ancak mezhep literatürüne bakıldığında şartın taksimi hususunda Pezdevî çizgisinin genel kabul gördüğü ifade edilebilir. Bunlarla beraber çalışmada son dönem âlimlerinin de şart hususunda farklı mülahazaları olduğuna temas edilmiştir. Rükün ve şartın tasnifindeki bu ayrışma, fürû fıkıhtaki birçok ihtilâfı da beraberinde getirmektedir. Bu durum müçtehidin sistemsel bütünlük arz eden yapısını, içtihatlarındaki tutarlı tavrını ve metodolojik farklılığını da göstermektedir. Ulemanın bu ihtilâfının mezhep müntesipleri için genişlik ve diğer insanlar için rahmet oluşturduğunu söylemek mümkündür.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Vazʻî Hüküm, Rükün, Şart, İhtilaf.

Fıqhī Disputes Caused by the Rukn (Pillar) and Condition (Shart) Among Hanafī Imams

Öz

Many reasons for disagreement are recorded among mujtahid imams. The distinction between the rukn and the condition determined by the jurists is among the reasons for this difference. Significantly, the fuqaha determine the rules and conditions as a prerequisite in fıqh issues. Since this distinction is also a requirement of the holistic and consistent thought systems of the jurists, who are accepted as absolute mujtahids. It can be seen that the determination of the rukn and the condition is made first in the introduction of fıqh books. It demonstrates how critical it is to identify and distinguish the rukn from the condition. There are differences between the founding imams of the Hanafī school and those of other sects in the determination of the rukn and the condition of an issue. As a result, jurists from the same sect (mazhab) and other sects reach different conclusions on a single issue. It is possible to see dozens of examples of this in Hanafī fıqh books. In this study, the conceptualization processes of rukn and conditional terms, which are among the essential provisions, are pointed out, and especially the conflicts that arise among the founding imams of the Hanafī sect are discussed. Imam Zufar’s views are frequently mentioned, particularly among Hanafī sect imams, and the points where he differs from other imams due to rukn and condition are highlighted. In addition, the views of other imams were also cited. Thus, attention was drawn to the views of other sect imams on the subject. However, only a few examples arising from the condition and rukn among imams are mentioned in the study, and the sources of other examples are mentioned. Because the conflicts arising from the distinction between rukn and condition are recorded in almost every chapter of the works of fıqh. It is understood that the rukn is considered differently in the works of the Hanafī sect written with the methods of fuqaha and mamzūc (unified). In the works written according to the fuqaha method, it is seen that the rukn is not included in this division while the specific provisions are handled. This acceptance was maintained in the studies based on Manār, which were written with the fuqaha method. This attitude continued until Sadr Al-Sharīa. Sadr Al-Sharīa, on the other hand, dealt with the rukn within the framework of the law. It can be said that the attitude of Sadr Al-Sharīa, who is accepted as one of the pioneers of the mamzūc method, toward certain provisions has been the breaking point. Because it can be seen that the rukn is included among the essential provisions in works written using the mamzūc method after him. For example, Molla Khusrev was followed Sadr Al-Sharīa while listing the specific provisions. In this context, the line of Sadr Al-Sharīa was continued in Mir’āt, which left a deep impact on Ottoman geography. Another part of the vazʻī rule is also a condition. It is impossible to speak of complete agreement among Hanafī scholars on the division of the condition. The condition is classified differently by the two powerful figures of the sect, Pazdavī and Serahsī. Even if both scholars write their works with the method of fuqaha, there is a difference between them in terms of the division of the condition. This difference between the two scholars in question also influenced the later ones. When we look at sectarian literature, we can see that Pazdavī line is generally accepted in terms of condition division. In addition, in the study, it has been noted that the scholars of the last period have different opinions about the condition. This distinction between the classification of the rukn and the condition causes numerous conflicts in fıqh. This situation also shows the systematically integrated structure of the mujtahid, his consistent attitude in his ijtihads, and his methodological difference. Because the methodological attitudes of mujtahid imams require these distinctions. It is possible to argue that the ulema’s disagreement has resulted in greatness for the sect’s followers and mercy for others.

Anahtar Kelimeler

Fıqh, Vazʻī Rule, Rukn, Condition, Dispute.

Kaynakça

• Abdülhamîd, Muhyiddin. Sebîlü’l-felâh fi şerhi Nûri’l-izâh li’ş-Şürünbülâlî. Dımaşk: Darü’l-Beyrutî, ts.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Atar, Fahreddin. Fıkıh Usulü. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV), 2011.
• Ayengin, Tevhit. “Rükün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/286-287. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-. el-Binâye fi şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedreddin Mahmûd b. Ahmed b. Musa el-. Minhatü’s-sülûk fi şerhi Tuhfeti’l-mülûk. Katar: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’l-İslâmiyye, 2007.
• Bâbertî, Ekmeleddîn Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed el-. el-İnâye. Daru’l-Fikr, ts.
• Baylu, Cumali. Bedâiu’s-Sanâi’ fi Tertibi’ş-Şerâi’ ve Bidâyetü’l-Müctehid ve Nihayetü’l-Muktasid Bağlamında İbadetlerde Rükün ve Şartlar. İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslam İlmihali. İstanbul: Bilmen Yayınevi, ts.
• Bilmen, Ömer Nasûhî. Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1967.
• Boynukalın, Mehmet. “Fıkıh Usûlünde Şart Kavramı”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 36/1 (2009), 7-46.
• Boynukalın, Mehmet. “Şart”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/364-365. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-. Keşfü’l-esrâr. Dersaâdet : Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniye, 1308.
• Büyük Ali Haydar Efendi. Usul-i Fıkıh Dersleri. İstanbul: Asitâne Yayınları, ts.
• Cürcânî, es-Seyyid eş-Şerîf Ali b. Muhammed el-. et-Taʿrîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1983.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah (Ubeydullah) b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ ed-. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Emîr Padişah, Muhammed b. Mahmûd Buhârî. Teysîrü’t-tahrîr şerhi ala kitâbi’t-tahrîr. Mustafa el-Babi el-Halebi, 1931.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2013.
• Esʻadî, Muhammed Ubeydullah el-. el-Mûcez fî usûli’l-fıkh. Dârü’s-Selam, 1990.
• Feyyûmî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Hamevî el-. el-Misbâhü’l-münîr fî garîbi’ş-şerhi’l-kebîr li’r-Rafiî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1977.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “el-Fark Beyne’l-Fırak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/172-173. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Gömbeyaz, Kadir. “Fırak Literatürüne Dolaylı Ancak Etkili Bir Katkı: Âmidî Tasnifini Meşhur Eden Mütekellim: Adudüddin el-Îcî”. İslâm İlim ve Düşünce Geleneğinde Adudüddin el-Îcî, 409-428.
• Güzelhisârî, Mustafa Hulûsi. Menâfiʿu’d-dekâʾik fî şerhi Mecâmiʿi’l-hakâʾik. İstanbul: Dâru’t-tıbâa-i âmire, 1308.
• Haddâd, Ebû Bekr b. Ali b. Muhammed ez-Zebidi el-. el-Cevheretü’n-neyyire: şerh li-Muhtasari’l-Kudûrî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Hallâf, Abdülvehhab. İlmu usuli’l-fıkh. İstanbul: Eda Neşriyat, 1968.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed el-. Gamzu uyûni’l-besâir: şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Haskefî, Alaeddin Muhammed b. Ali b. Muhammed Dımaşkî el-. ed-Dürrü’l-muhtâr şerhi Tenvîrü’l-ebsâr ve câmiʿu’l-bihâr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Haskefî, Alaeddin Muhammed b. Ali b. Muhammed ed-Dımaşkî el-. İfâzatü’l-envâr ala usûli’l-Menâr (Haşiyetu Nesemâtü’l-eshâr’la birlikte). Karaçi: İdaretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmu’l-İslâmiyye, 1418.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdülazîz ed-Dımaşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Dürri’l-muhtâr. Beyrut-İstanbul: Daru’l-Fikr-Kahraman Yayınları, 1992.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Faris b Zekeriyyâ. Muʻcemu mekâyisi’l-luğa. Kahire: Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Kutluboğa, Zeynüddîn Kasım b. Hulâsatü’l-efkâr şerhu muhtasari’l-Menâr. Daru İbn Hazm, 2003.
• İbn Melek, İzzeddin Abdüllatif b. Abdülaziz b. Emineddin. Şerhü’l-Menâr li-İbni’l-Melek (İbnü’l-Aynî şerhiyle birlikte). İstanbul: Salah Bilici, 1292.
• İbn Nüceym, Zeynüddin. Fethü’l-ğaffâr bi şerhi’l-Menâr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbn Nüceym, Zeynüddin Zeyn b. İbrâhim b. Muhammed el-Mısri el-Hanefi. Lübbü’l-usûl. İstanbul: Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye Merkezü’l-Buhusü’l-İslamiyye (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2020.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin Ahmed b. Ali el-Bağdadî. Bedîʿu’n-nizâm (Nihâyetü’l-vüsûl ilâ ʿilmi’l-usûl). Câmiatü Ümmü’l-Kura, 1985.
• İbnü’s-Sââtî, Muzafferüddin Ahmed b. Ali el-Bağdadî. Mecmaü’l-bahreyn ve mülteka’n-neyyireyn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed el-. Bedâʾiʿu’s-sanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Koyuncu, Hasan. “İslam Hukukunda Rükün ve Şartın Tayininin Fıkhî İhtilaflara Etkisi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi XV/2 (2018), 671-692.
• Kudûrî, Ebü’l-Hüseyin Ahmed b. Ebî Bekr Muhammed b. Ahmed el-. et-Tecrîd. Kahire: Dârü’s-Selam, 2004.
• Leknevî, Abdülali Muhammed b. Nizameddin Muhammed Sehâlevî el-Ensârî el-. Fevâtihü’r-rahamût bi-şerhi Müsellemi’s-sübût. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b. Muhammed. en-Nâfiü’l-kebîr limen yutâliü el-Câmiü’s-Sağîr. Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1990.
• Merginânî, Ebü’l-Hasan Burhaneddin Ali b Ebî Bekr. el-Hidâye şerhu bidâyeti’l-mübtedî. ed. Ebü’l-Hasenat Muhammed Abdülhay b Muhammed Leknevi. Karaçi : İdaretü’l-Kur’an ve’l-Ulumü’l-İslâmiyye, ts.
• Mevsılî, Ebü’l-Fazl Mecdüddin Abdullah b. Mahmûd b. Mevdud el-. el-İhtiyâr li-taʿlîli’l-Muhtâr. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1996.
• Meydânî, Abdülganî b. Talib b. Hammade ed-Dımaşkî el-. el-Lübâb fî şerhi’l-Kitâb. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ty.
• Molla Fenârî, Şemseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed. Fusûlü’l-bedâyiʿ fî usûli’ş-şerâyiʿ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Molla Hüsrev. Mir’âtü’l-usûl şerh-i Mirkâti’l-vüsûl (Tarsûsî Haşiyesiyle birlikte). Mektebetü’l-Hanefiyye, ts.
• Nedvî, Ali Ahmed en-. el-Kavâʿidü’l-fıkhiyye. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 1986.
• Özen, Şükrü. “İhtilâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/565-568. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed es-. Tuhfetü’l-fukahâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Semerkandî, Rükneddin Ubeydullah es-. Camiʻu’l-usûl fi beyâni’l-kavaʻidi’l-Hanefiyye ve’ş-Şafiiyye fi usûli’l-fıkh. İstanbul: Vakfü’d-Diyaneti’t-Türkiyye Merkezü’l-Buhusü’l-İslamiyye (Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2020.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Daru’l-Marife, ts.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed b. Sehl es-. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Marife, 1414.
• Siğnâkî, Hüsameddin Hüseyin b. Ali b. Haccâc es-. el-Kâfî şerhu’l-Pezdevî. ed. Muhammed Seyyid Gânat. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2001.
• Şaban, Zekiyüddin. İslam Hukuk İminin Esasları : (Usûlü’l-fıkh). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2018.
• Şakir, Hanbelizade Muhammed. Fıkıh Usûlü. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2010.
• Şeybânî, Muhammed b. Hasen eş-. el-Asl. Beyrut: Daru İbn Hazm, 2012.
• Şirvanî, Ahmed Hamdi. Levâmi’u’d-dekâkik fi tercemeti mecâmi’i’l-hakâik. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• Tahhân, Mahmud. Yeni hadis usulü = Teysîru mustalahi’l-hadîs. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2015.
• Tahtâvî, Ahmed b. Muhammed b. İsmail el-Hanefî et-. Hâşiyetü’t-Tahtâvî ala Merâki’l-felâh şerhu Nûri’l-izâh. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Teftâzânî, Saʻdeddin Mesud b. Ömer b. Abdullah. Şerhü’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Zeydân, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b. Ali b. Mihcen ez-. Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. Bulak: el-Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1314.
• Zühaylî, Muhammed Mustafa. el-Vecîz fî usûli’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dârü’l-Hayr, 2006.
• Zühaylî, Vehbe ez-. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 2011.