The Negation of the Holiness of the Quranic Discourse at Naṣr Ḥāmid Abū Zayd: A Critical Study

Yıl 2023, Cilt: 11 Sayı: 1, 115 - 142, 30.06.2023

Abdülkerim Soliman

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1253266

Öz

The modern readings that dealt with the Qur’ānic text are divided into two directions: a trend that adopts moderation in dealing with it and deals with the Holy Qur’ān in the way it should be with it, and a trend that adopts Western modernist approaches to reading the Holy Qur’ān, which does not see the Qur’ān as anything but a linguistic text, linked to culture. As for the first direction, each study is specialized in discussing an issue related to the Qur’ānic discourse, some of which deal with the cognitive advancement in the Qur’an discourse, and some of them discuss the Qur’an discourse through the relationship of the text to the context, and some of them revolve around the aesthetics of the discourse in the Holy Qur’ānic, and some of them deal with the discourse Stories in the Holy Qur’an. Arab secular writers have been busy studying the Qur’ānic text/discourse, and their interests have expanded to form a special approach and a different approach to reading the Qur’ānic text. Where they intensively studied the stages of the formation of the Qur’ānic text, starting with the “revelation stage” in which the Qur’ān was revealed separately to the Holy Prophet, and passing through the “oral reception stage” in which the Holy Prophet transmitted the Qur’ānic to his companions, and then the stage of “written codification” in which the Qur’ān was codified It was collected in well-known companions, up to the "interpretation stage" in which some scholars began the systematic interpretation of the Qur’ān. In the last quarter of the twentieth century، a group of Arab thinkers influenced by Western philosophy and its modernist approaches to analyzing linguistic texts، and who tried to apply these approaches in analyzing the Qur’ānic text as a linguistic text، linked to the common culture at the time of its revelation، trying to remove the sanctity imposed by the ancients in dealing with The Qur’ān is read and studied، and Naṣr Ḥāmid Abū Zayd is considered one of the most prominent Arab thinkers who adopted this approach. His writings gained fame and influence، as a result of his scientific specialization in Islamic studies، the depth of his writings، and his use of heritage sources in his writings in addition to his modernist approaches. The aim of this study is to read the attempts of Naṣr Ḥāmid Abū Zayd to negate holiness from the Qur’ānic discourse, and to present his methodological procedures with the analysis and criticism of these procedures through the critical method. The Qur’ānic text is a cultural product, presenting the meaning of the word according to its meaning, the transition in understanding the Qur’ān from the authority of the text and heritage to the authority of the recipient, and Naṣr Abū Zayd’s position on the issue of miraculousness. And the methods of Western thought, especially the Marxist and historical doctrine, in the study of the Qur’ānic discourse and its related revelations and prophecies. The study reached a set of results, including the following:

1. Naṣr Abū Zayd’s tendency to employ the experimental rational approach in the study of the Quranic discourse and its related revelations and prophecy.
2 As a result of Naṣr Abū Zayd’s employment of the experimental rational approach, Abū Zayd’s denied the revelation and limited the Qur’ān to the history of its formation, so that it can be said that the Qur’ānic text stands at the time of its first formation and on the first events that formed it, which reduces the importance of relying on the Qur’ānic discourse in our current life. It makes the Qur’anic text merely a historical book specific to a specific time, events, and culture.
3. Abū Zayd relied on some Western linguistic approaches that are compatible with his call and help him achieve his goals, such as the reception approach, through which he tried to deny the importance of holiness in linking the Qur’ān to its owner - the Almighty - and called for the necessity of linking it to its recipients, to transfer the authority of the text from its place ( God) to its recipient (man), so that man is the author and owner of the text.
4. As a result of Naṣr Abū Zayd’s employment of the experimental rational approach, Abū Zayd’s denied the revelation and limited the Qur’ān to the history of its formation, so that it can be said that the Qur’ānic text stands at the time of its first formation and on the first events that formed it, which reduces the importance of relying on the Qur’ānic discourse in our current life. It makes the Qur’ānic text merely a historical book specific to a specific time, events, and culture.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Eloquence، the Qur’ān ،discourse، holiness، Naṣr Abū Zayd’s ، Critical.

Nasr Hâmid Ebû Zeyd’e göre Kur’anı Hitâbın Kutsallığının Reddi -Eleştirel Bir İnceleme-

Öz

Kur'an metnini ele alan modern okumalar iki bakış açısına sahiptir: Biri, Kur'an metnini ele alırken itidalli bir yol tutmayı benimseyen ve Kur’an-ı Kerim'i olması gerektiği gibi ele alan eğilim, diğeri ise Kur'an-ı Kerim’i okurken modernist Batılı metotları benimseyen ve Kur'an'ı sadece bir kültürle bağlantılı dilsel bir metin olarak gören eğilimdir. Birinci eğilimde, Kur’an’da herhangi bir konuyu tartışan her bir araştırma Kur’anı hitapla ilişkilidir. Bunların bir kısmı Kur’anı hitapta marifete dair ilerlemeyi ele alırken, bir kısmı Kur’anı hitabı, metnin bağlamla ilişkisi üzerinden tartışır. Yine bazıları Kur'an-ı Kerim'de hitabın estetiği etrafında dönüp dururken, bazıları da Kur'anı Kerim'deki kıssalara ait hitaba değinir. Seküler yazarlar tarafından temsil edilen ikinci eğilime gelince, bu eğilimin Arap sekülerist takipçileri, Kur’anı hitabı/metni incelediler. Bu insanlar, Kur'an metnini okumada özel bir eğilim oluşturmak ve farklı bir yöntem ortaya koymak için gayret etmişlerdir. Çalışmalarında Kur'an metnini incelemekle ve ayetlerinin yorumlanmasıyla yetinmediler, bunun ötesine geçerek Kur'an metninin tarihsel ve kültürel olarak şekillendiği ortamlar hakkında konuştular. Nitekim Kur'an'ın Hz. Peygambere parça parça indirildiği "vahiy aşaması"ndan başlayarak Kur'an metninin teşekkül ettiği bütün aşamaları yoğun bir şekilde incelediler. Bu bağlamda Hz. Peygamber'in Kur'an'ı ashabına naklettiği "sözlü telakki aşaması"nı, ardından Kur'an'ın yazıya geçirildiği ve Mushaflarda bir araya getirildiği “yazılı tedvin” merhalesini, son olarak da bazı âlimlerin Kur'an'ı sistematik olarak yorumlamaya başladığı "tefsir aşaması"nı incelediler. Yirminci yüzyılın son çeyreğinde, dilbilimsel metinlerin analizi konusunda Batı felsefesinden ve onun modernist yaklaşımlarından etkilenen bir grup Arap düşünürü ortaya çıktı. Bu düşünürler, Kur’an’ın vahyedildiği dönemde yaygın olan kültürle irtibatlı bir şekilde, dilbilimsel bir metin olması yönüyle Kur'an metninin tahlilinde bu metotları tatbik etmeye çalıştılar. Bunu yapmaktaki amaçları, Kur’anı okurken veya incelerken kadim âlimlerin atfettikleri kutsiyeti ortadan kaldırmaktı. Nasr Hamid Ebu Zeyd, bu yaklaşımı benimseyen en önde gelen Arap düşünürlerinden biri kabul edilmektedir. İslami araştırmalardaki bilimsel uzmanlığı, yazılarındaki derinlik, modernist yaklaşımlarına ek olarak eserlerinde kültürel kaynaklara başvurması, eserlerinin meşhur ve etkili olmasını sağlamıştır. Bu çalışma, Nasr Hamid Ebu Zeyd'in Kur'anî hitabın kutsallığını inkâr etme girişimlerini okumayı ve onun metodolojik icraatlarını eleştirel bir yöntemle analiz ve tenkit etmeyi amaçlamaktadır. Çalışma bir giriş ve altı bölümden oluşmaktadır. Bunlar; Vahyin hayali olduğu iddiası, Kur'an metninin tarihsel olduğu iddiası, Kur'an metninin kültürel bir ürün olduğu iddiası, lafzın maksadının manasının önüne geçirilmesi, Kur’anı anlamada metnin ve kültürün hâkimiyetini bırakıp alıcının hakimiyetine geçiş ve Nasr Hamid Ebu Zeyd'in mucizeler konusundaki tutumu. Çalışma, bir dizi neticeye ulaşmıştır. Bunlardan bazıları şöyledir:

1. Nasr Ebu Zeyd, tecrübi akılcı yöntemi, Kur’an’ı hitap ve onunla yakından ilgili olan vahiy ve nübüvvet incelemelerinde kullanma eğilimi göstermiştir.

2. Nasr Ebu Zeyd'in tecrübi akılcı yöntemi kullanması, onun vahyi inkâr etmesini ve Kur'an'ın, teşekkül ettiği tarihi dönemle sınırlandırılmasını netice vermiştir. Böylece Kur'an metninin, teşekkül ettiği ilk oluşum zamanında durduğu ve onu oluşturan ilk olaylarla sınırlı kaldığı söylenebilir. Bu da hâlihazırda hayatımızda, Kur'anî hitaba itimat etmenin önemini azaltır ve Kur'an metnini sadece belirli bir zaman, olay ve kültüre has tarihi bir kitap yapar.

3. Ebu Zeyd, yapmış olduğu çağrısıyla uyumlu olan ve hedeflerine ulaşmasına yardımcı olan, telakki (alıcı) metodu gibi bazı Batılı dilbilimsel yaklaşımlara dayandı. Bu metot sayesinde Kur’an’ın, sahibi olan Allah u Teâlâ ile irtibatlandırılmasının kutsiyetini inkâr etmeye çalışmış ve Kur’anı, alıcısı ile irtibatlandırmanın zaruri olduğunu dile getirmiştir. Böylece metnin hâkimiyetini onu indirenden (Allah u Teâlâ’dan) alıp onu telakki edecek olan insana (alıcıya) nakletmek istemiştir. Böylelikle insan metnin sahibi ve maliki olacaktır.

4. Ebu Zeyd, Kur'an'ın kutsallığını inkâr eden konumunu pekiştirirken, Batı felsefesi ile modernist eleştirel yaklaşımlara dayanmış, bunun yanı sıra bazı kadim İslami mezheplere, özellikle de Mutezile’ye ve Batınîye’ye de itimat etmiştir. Onu, Mutezilîler gibi, Kur'an’ın icazı meselesini inkâr ettiğini görüyoruz. Aynı şekilde lafızların zahiri manalarını bırakıp, yapılan tevili haklı çıkaracak herhangi bir karine olmaksızın, gizli ve batini delaletlerinin araştırılması gerektiği konusunda ısrar ettiğini de görüyoruz.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili ve Belagati, Kur’an, Hitap, Kutsallık, Nasr Hâmid Ebû Zeyd, Eleştiri.

نفيُ قداسةِ الخطابِ القرآنيِّ عند نصر حامد أبو زيد "دراسةٌ نقديَّةٌ"

Öz

برز في الربع الأخير من القرن العشرين مجموعةٌ من المفكِّرين العرب المتأثِّرين بالفلسفة الغربيَّة وبمناهجها الحداثيَّة في تحليل النصوص اللغويَّة، والذين حاولوا تطبيق هذه المناهج في تحليل النصِّ القرآني بوصفه نصًّا لغويًّا، مُرتبطًا بالثقافة الشائعة وقت نزوله، محاولين بذلك نزع القداسة التي فرضها القدماءُ في التعامل مع القرآن قراءةً ودراسةً، ويُعَدُّ نصر حامد أبو زيد واحدًا من أبرز المفكِّرين العرب الذين تبنّوا هذا المنهج، فقد نالت كتاباتُهُ شهرةً وتأثيرًا، نتيجة لتخصُّصه العلمي في الدراسات الإسلاميَّة، ولعُمْق كتاباته، ولاستعانته بالمصادر التراثيَّة في كتاباته إضافة إلى مناهجه الحداثيَّة.
وتهدف هذه الدراسة إلى قراءة محاولات نصر حامد أبو زيد لنفي القداسة عن الخطاب القرآني، وعرض إجراءاته المنهجية مع تحليل ونقد هذه الإجراءات من خلال المنهج النقدي، وقد جاءت الدراسة في مقدِّمةٍ وستة مباحث، هي: القول بخياليَّة الوحي، والقول بتاريخيَّة النصِّ القرآني، والقول بأنَّ النصَّ القرآنيَّ مُنْتَجٌ ثقافيٌّ، وتقديم مغزى اللفظ على معناه، والانتقال في فهم القرآن من سلطة النصِّ والتراث إلى سلطة المتلقِّي، وموقف نصر أبو زيد من قضيَّة الإعجاز، وقد توصَّلت الدراسة إلى نتائج منها: توظيف نصر أبو زيد للمنهج العقلي التجريبي، واعتماده على بعض فلسفات ومناهج الفكر الغربي وخاصة المذهب الماركسي والتاريخي في دراسة الخطاب القرآني وما يتعلَّق به من وحيٍ ونبوَّةٍ.

Anahtar Kelimeler

نقد, نصر حامد أبو زيد, قداسة, القرآن, الخطاب

Kaynakça

• Izutsu, Toshihiko. Allah ve’l-insân fi’l-Kurân. çev. Hilâl Muhammed Cihât. Beyrut: el-Munazammetü’l-Arabiyye li’t-Terceme, 2007.
• el-Curcâni, Abdulkahir b. Abdurrahman b. Muhammed. Delâilü’l-İ‘câz. thk. Mahmut Muhammed Şâkir. Kahire: Mektebetul Hâncî, 1413/1992.
• Dirâz، Muhammed Abdullah. en-Nebeʾü’l-ʿaẓîm: Naẓarât cedîde fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Kuveyt: Dâru’l-İlm, Ts.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. el-İmâmiş-Şâfiʿî ve teʾsîsü’l-aydiyolociyyati’l-vasaṭiyye fi’l-İslâm. el-Dârül-Beydâ: el-Merkezu’s-Sakâfi’l-‘Arabî, 2007.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Devâʾirü’l-ḫavf Ḳırâʾe fî ḫiṭâbi’l-merʾe. ed-Dârül-Beydâ: el-Merkezu’s-sakâfi’l-Arabî, 2004.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. en-Naṣ ves-sulṭa vel-ḥaḳīḳa. el-Dârül-beydâ: el-Merkezu’s-sakâfi’l-Arabî,1995.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. İşkâliyyâtü’l-ḳırâʾe ve âliyyâtü’t-teʾvîl. Beyrut: el-Merkezu’s-sakâfi’l-Arabî, 1996.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Mefhûmü’n-naṣ Dirâse fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: el-Heyêtu’l-‘Amme’l-Masriyye Li’l-Kitâb, 1990.
• Ebû Zeyd, Nasr Hâmid. Naḳdü’l-ḫiṭâbi’d-dînî. Kahire: Dârü-İbn Sina, 2003.
• Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuâd Abdil-Bâkî. Beyrut: Dârü’l-Kütubi’l-İlmiyye, 1412-1991.
• el-Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dârü İhyait-Türâsi’l-‘Arabî,1401/1981.
• Mecelletü Füsuli. el-Kahire: el-Heyêtü’l-Masriyyetü’l-Ammetü Li’l-Kitâb. el-Mücelledül-Hâmis, el-Adedên (2, 1).
• er-Rafî, Mustafâ Sâdık. İ‘câzi’l-Kurâni ve’l-Belaga’n-Nebeviyye. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfikiyye, Ts.
• Safvt, Ahmet Zekî. Cemheretu Resâili’l-ʿArap. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye، 1. Baskı, Ts.
• ez-Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. thk. Muhamed Ebü’l-fazl İbrahim. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1408/1988.