Radj‘a Type Narrations in Sunnīte Literature and Evaluations on Shī‘a’s Belief about Radj‘a

Yıl 2024, Cilt: 12 Sayı: 2, 410 - 431, 31.12.2024

Ümit Toru

https://doi.org/10.51450/ilmiyat.1518318

Öz

Radj‘a is a term in Shi’ī thought that refers to the return of a person who has died physically to earth for a second time before the Resurrection. This belief emerged among some Shia sects, such as Kaysâniyya, at the end of the seventh century. In their world of belief, radjʻa consisted of expressing the return of the deceased Imām. In time, it has undergone a semantic expansion by the Imāmī scholars. According to them, it will be resurrected his sincere followers and prominent opponents as well as hidden Imām. This view was considered by some of its opponents as an indication of the Shia’s heresy from the very earliest times. The Imāmī scholar al-Faḍl b. Shādhān tried to respond to these criticisms and claimed that the narrations confirming the resurrection are also common among their oppositions. This article first attempts to determine whether the narrations that al-Faḍl b. Shādhān attributed to the group he calls Jamā‘a on radj‘a are actually found in the Sunnīte literature, and if so, whether the Sunnīte scholars attributed a knowledge value to them in terms of belief. As a result of the literature review, it was observed that these narrations were found especially in preaching and advice-style works. However, Sunnīte theologians did not construct a belief based on these narrations. The only exceptions were al-Māturīdī, his follower al-Nasafī and al-Malatī from Aṣḥāb al-Ḥadīt̲h̲. They rejected the allegations that the rec‘at would take place among Muslims. Therefore, the allegations that the Sunnī scholars heavily criticized the Shia for the rec‘at do not reflect the truth.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Kalām, Imāmiyya, Ahl al-Sunna, Radj‘a, Faḍl b. Shādhān

Sünnî Literatürde Rec‘at Türü Rivayetler ve Şia’nın Rec‘at İnancı Konusundaki Değerlendirmeler

Öz

Recʻat, Şiî düşüncede fiziksel ölümü gerçekleşmiş olan bir şahsın kıyamet kopmadan önce ikinci kez dünyaya dönmesini ifade eden bir terimdir. Bu inanç, 1/7. asın sonlarında Keysâniyye gibi bazı Şiî gruplar arasında ortaya çıkmıştır. Onların inanç dünyasında recʻat, sadece ölmüş olan imamın geri dönüşünü ifade ediyordu. Ancak zamanla İmâmî ulema tarafından anlam genişlemesine uğratıldı. Onlara göre saklanmış olan imamlarının yanı sıra onun samimi taraftarları ve önde gelen muhalifleri de diriltilecektir. Bu görüş, çok erken zamanlardan itibaren bazı muhalifleri tarafından Şia’nın sapkınlığının bir göstergesi sayılmıştır. İmâmî âlim Fazl b. Şâzân, bu eleştirilere cevap vermeye çalışmış, recʻati doğrulayan rivayetlerin muhalifleri arasında da yaygın olduğunu iddia etmiştir. Bu makalede öncelikle Fazl b. Şâzân’ın recʻat konusunda Cemaat diye isimlendirdiği gruba nispet ettiği rivayetlerin Sünnî literatürde gerçekten bulunup bulunmadığı, bulunuyorsa Sünnî ulemanın bunlara inanç konusunda bilgi değeri yükleyip yüklemedikleri tespit edilmeye çalışılmıştır. Literatür taraması sonucunda söz konusu rivayetlerin özellikle vaaz ve nasihat tarzı kitaplarda bulunduğu görülmüştür. Ne var ki Sünnî kelamcılar, bu rivayetler üzerinden bir inanç inşa etmemişlerdir. Tam tersine sessiz kalmayı ve rec‘ati çok fazla tartışmaya açmamayı tercih etmişlerdir. Bunun tek istisnası, Mâtürîdî ve takipçisi Nesefî ile Ashâbü’l-Hadis’ten Malatî olmuştur. Onlar, recʻatin Müslümanlar arasında vuku bulacağı iddialarını kesinlikle reddetmişlerdir. Dolayısıyla Sünnî ulemanın rec‘at nedeniyle Şia’yı yoğun bir şekilde eleştirdiği iddiaları doğruyu yansıtmamaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Kelam, İmâmiyye, Ehl-i Sünnet, Rec‘at

Kaynakça

• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs. thk. Abdülhamid b. Ahmed b. Yusuf. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2000.
• Aronson, Elliot vd. Sosyal Psikoloji. çev. Okhan Gündüz. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2012.
• Ateşyürek, Ahmet. Ebû Mansûr el-Mâturîdî’nin Fikri Arka Planı. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2020.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir. el-Fark beyne’l-fırak. Mısır: Dârü’l-ma‘ârif, ts.
• Bağdâdî, Abdülkâhir b. Tâhir. Moslem Schisms and Sects (al-Farq bayn al-Firaq). çev. Abraham S. Halkin. Tel Aviv: Palestine Publishing Company, 1935.
• Banaz, Şaban. Anadolu’da Ca‘ferîlik ve Ca‘ferîler. Ankara: Sonçağ Yayınları, 2020.
• Banaz, Şaban. “Çorumlu Caferileşmiş Alevilerin Caferileşme Süreçleri ve Temel İnanç Esasları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 95 (2020), 169-198.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. Delâilü’n-nübüvve ve maʻrifeti ahvâli sâhibi’ş-şerîa. 7 cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1405/1984.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn. Şuʻabu’l-îmân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.
• Bilgin, Nuri (ed.). Sosyal Psikoloji. İzmir: Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2014.
• Bozan, Metin. “Fadl b. Şâzân ve Kitâbu’l-‘İlel’i Çerçevesinde İmamet Anlayışı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45/2 (2004), 69-82.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. et-Târîhu’l-kebîr. 8 cilt. Haydarâbad: Dâiretü’l-ma‘ârifi’l-Osmâniyye, ts.
• Devvânî, Muhammed b. Es‘ad. el-Hucecü’l-bâhira fî ifhâmi’t-tâifeti’l-kefereti’l-fâcira. thk. Abdullah Hâc Ali Münîb. b.y.: Mektebetü’l-İmâm el-Buhârî, 2000.
• Ebû Yaʻlâ, Ahmed b. Ali el-Mevsılî. el-Muʻcem. thk. İrşâdü’l-Hak el-Eserî. Faysalâbâd: İdâretü’l-ulûm el-eseriyye, 1407/1986.
• Eş‘arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfi’l-musallîn. thk. Helmut Ritter. Wiesbaden: Dâru’n-Neşr, 1980.
• Fazl b. Şâzân en-Nîsaburî. el-Îzâh fi’r-red alâ sâiri’l-fırak. thk. Celâlüddîn el-Hüseynî el-Ürmevî. Beyrut: Müessesetü’t-târîhi’l-‘Arabî, 1971.
• Hakyemez, Cemil. Şia’da Gaybet İnancı ve Gaip On İkinci İmam el-Mehdî. Ankara: İSAM Yayınları, 2017.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Esmâu’l-mübheme fi'l-enbâi’l-muhkeme. thk. İzzeddin Ali Seyyid. Kahire: Mektebetü'l-Hânci, 1997.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. Târîhu Bağdâd. thk. Beşşâr Avvâd Marûf. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 2002.
• Hatiboğlu, İbrahim. “İbn Ebü’d-Dünyâ”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 19/457-462. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyin Abdurrahmân b. Muhammed b. Osmân. Kitâbu’l-intisâr ve’r-red alâ İbni’r-Râvendî. Beyrut: el-Matbaatu’l-Kâsûlîkiyye, 1957.
• Hür el-Amilî, Muhammed b. el-Hasen. el-Îkâz mine’l-hecʿa bi’l-burhân ʿale’r-recʿa. thk. Müştâk el-Muzaffer. Kum: Dalîlemâ, 2007.
• İbn Abdülvehhâb, Muhammed b. Abdülvehhâb. “Risâle fi’r-red ale’r-Râfıza”. Müellefâtü’ş-şeyh Muhammed b. Abdi’l-Vehhâb. Riyâd, Câmiatu’l-İmâm Muhammed b. Suûd, ts.
• İbn Allân, Muhammed Ali b. Muhammed. el-Fütûhâtü’r-rabbâniyye ʿale’l-ezkâri’n-Neveviyye. thk. Abdülmünim Halil İbrahim. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ʻilmiyye, 2004.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan. Târîhu Dımeşk. 80 cilt. thk. Amr b. Gurâme el-Amrî. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1995.
• İbn Ebî Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. el-Cerh ve’t-tadîl. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1271/1952.
• İbn Ebü’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. Kitâbu men âşe baʻde’l-mevt. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1413/1992.
• İbn Ebü’d-Dünyâ, Ebû Bekr Abdullah b. Muhammed. el-Kubûr. b.y.: Mektebetü’l-ğurabâi’l-eseriyye, 2000.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân. el-Mecrûhîn mine’l-muhaddisîn ve’z-zu‘afâi ve’l-metrûkîn. 3 cilt. thk. Mahmûd İbrahim Zâyid. Haleb: Dâru’l-vaʻyi, 1396/1976.
• İbn Kesîr, Ebu’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. Müsnedü’l-Fârûk Emîri’l-Mü’minîn Ebî Hafs Ömer b. Hattâb ve akvâluhu alâ ebvâbi’l-ilm. thk. İmâm b. Ali b. İmâm. Mısır: Dâru’l-fellâh, 1430/2009.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Ali Şibrî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Saʻd, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa’d. et-Tabakâtu’l-kübrâ. 8 cilt. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
• İbn Şebbe, Ebû Zeyd Ömer b. Şebbe. Târîhu’l-Medîne. thk. Fehîm Muhammed Şeltût. Cidde: y.y., 1979.
• İbnü’l-Adîm, Ömer b. Ahmed. el-Buğyetü’t-taleb fî târîhi’l-Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. b.y: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Esîr, İmâdü’d-Dîn Ebü’l-Hasan. Üsdü’l-gâbe fî maʻrifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Muavviz – Adil Ahmed Abdülmevcûd. b.y: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1994.
• İhsan İlâhî Zahîr. er-Red alâ ed-Doktor Ali Abdilvâhid el-Vâfî fî kitâbihî beyne’ş-Şîa ve Ehli’s-sünne. Lahor: İdâretü tercümânü’s-sünne, 1984.
• İsmâil Hakkı Bursevî. Rûhu’l-beyân. Beyrut: Dâru’l-fikr, ts.
• Kâşifü’l-gıtâ, Muhammed Hüseyin. Aslu’ş-Şîa ve usûluhâ. Beyrut: Dâru’l-Advâ, 1990.
• Koç, İsa. “İbn Şâzân’ın el-Îzâh Adlı Eserine Göre İslam Mezhepleri”. Temel İslam Bilimleri Araştırmaları. İstanbul: y.y., 2018.
• Korkmaz, Sıddık. İmam Mâtürîdî ve Mezhep Eleştirileri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Köktaş, Yavuz. “Ribʻî b. Hırâş”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 35/79-80. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kummî, Ebû Halef Sa‘d b. Abdillâh. Kitâbu’l-makâlât ve’l-fırak. thk. Muhammed Cevâd Meşkûr. Tahran: Matbaatu Haydarî, 1963.
• Kutlu, Sönmez. Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin. er-Risâletü’l-Kuşeyrî. thk. Abdülhalim Mahmûd – Mahmûd b. Şerîf. Kahire: Dâru’l-maʻârif, ts.
• Lâlekâî, Hibetullah b. Hasan. Şerhu usûli i‘tikâdi Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâʻa. thk. Ahmed b. Sa‘d b. Hamdân el-Gâmidî. Suudi Arabsitan: Dâru Tayyibe, 2003.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ahmed. et-Tenbîh ve’r-red alâ ehli’l-ehvâ ve’l-bid‘a. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye, ts.
• Matlin, Margeret W.. Cognition. United States of America: John Wiley - Sons Inc, 2009.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’an Tercümesi. çev. Bekir Topaloğlu vd.. İstanbul: Ensar Yayınları, 2015.
• Mizzî, Yûsuf b. Abdurrahman. Tehzîbü’l-kemâl fi esmâi’r-ricâl. thk. Beşşâr Avvâd Maʻrûf. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Muhsin, Ali Âl. İsbâtu’r-rec‘a. Kum: Mektebetü Fedek, 2015.
• Müslim, İbn Haccâc en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuad Abdülbâkî. Kâhire: Matbaatu Îsâ el-Bâbî el-Halebî ve Şürekâuhû, 1955.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn. Bahru’l-Kelâm (Matürîdî Kelâmı). çev. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Öztürk, Mustafa. “Şia’da Rec‘at İnancının Muhtemel Kökenleri ve Sözde Dinî Temelleri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (2008), 43-63.
• Safedî, Salahaddin Halil b. Aybeg. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed el-Arnaût – Türkî Mustafa. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâs, 2000.
• Sancar, Muhammed Mustafa. “Fadl b. Şâzân’ın ‘el-Îzâh fî Reddî alâ Sâ’iri’l-Fırak’ Adlı Eserinde Sünnî Hilâfet/İmâmet Anlayışına Yönelttiği Eleştiriler”. Mevzu Sosyal Bilimler Dergisi 5(2021), 169-193.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Şemsüddin Ebü’l-Muzaffer. Mirâtü’z-zamân fî tevârîhi’l-aʻyân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımeşk: Dâru’r-risâleti’l-âlemiyye, 1434/2013.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Şerhu’s-sudûr bi-şerhi hâli’l-mevtâ ve’l-kubûr. thk. Abdülmecîd Taʻme Halebî. Lübnân: Dâru’l-maʻrife, 1996.
• Şah Veliyyullah, Ahmed b. Abdirrahîm. Muhtasarü't-tuhfeti'l-İsnâ ʻAşeriyye. Arapça’ya çev., Gulam Muhammed b. Muhyiddin b. Ömer el-Eslemi. Kahire: el-Matbaatu’s-selefiyye, 1953.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler: İlk Dönem Şiî Kaynaklarda Sünnî Algısı. İstanbul: Mana Yayınları, 2016.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdülkerim. Kitâbu’l-milel ve’n-niḥal. Thk Muhammed Seyyid Keylânî. Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1975.
• Şerîf el-Murtaza, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hüseyin. Resâilü’l-murtazâ. thk. Seyyid Ahmed el-Hüseynî. Kum: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, 1985.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed Ukberî. Evâilü’l-maḳâlât. thk. İbrahim el-Ensârî. by.: el-Mü’temerü’l-âlemî li-elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1992.
• Şeyh Müfîd, Muhammed b. Muhammed. el-Mesâilü’s-sereviyye. thk. Sâib Abdülhamid. by.: el-Mü’temerü’l-Âlemî li-elfiyeti’ş-Şeyhi’l-Müfîd, 1992.
• Şeyh Sadûk, Ebû Câfer Muhammed b. Ali. Risaletü’l-İtikâdâti’l-İmamiyye. çev. E. Ruhi Fığlalı (Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Süleyman b. Ahmed. Mu‘cemü’l-evsat. thk. Tarık b. İvazullah b. Muhammed - Abdulmuhsin b. İbrahim el-Hüseyni. Kahire: Daru’l-haremeyn, ts.
• Tabersî, Ebû Ali b. Fazl. Mecme‘u’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. Beyrut: Dâru’l-‘ulûm, 2005.
• Temîmî, Ebü’l-Fazl Abdülvâhid b. Abdü’l-Azîz. “Kıtʻatun min mukaddimeti’ş-şeyhi’l-İmâm Ebî Muhammed b. Temîm el-Hanbelî fî akîdeti’l-İmâmi’l-Mübeccel Ahmed b. Hanbel”. Tabakâtu’l-Hanâbile. 2/263-290. Kâhire: Matbaatu’s-sünneti’l-Muhammediyye, 1952.
• Toru, Ümit. “Mezhep Mensubiyetinin Tefsire Etkisi: Rec‘at İnancıyla İlişkilendirilen Ayetlere İmâmî ve Sünnî Alimlerin Yaptığı Tefsirler Bağlamında Bir İnceleme”. Hitit İlahiyat Dergisi 23/1 (Haziran 2024), 492-519.
• Toru, Ümit. “Fazl b. Şâzân’ın Nazarında Ehl-i Sünnet’in Şiilik Algısındaki Tutarsızlıklar”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 13/1 (Bahar 2020), 197-248.
• Yâkût el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdullah. Mu’cemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “İbn Şâzân en-Nîsâbûrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/370-371. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Zehebî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. Mîzânu’l-iʻtidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-maʻrife li’tıbâʻa ve’n-neşr, 1963.