XIX. Yüzyılda İdrîsiyye Tarikatının Selefî Tasavvuf’a Evrilen Kimliği ve Islahatçı Yönü

Yıl 2021, Sayı: 56, 95 - 117, 31.12.2021

Abdulcebbar Kavak

https://doi.org/10.29288/ilted.992182

Öz

On dokuzuncu yüzyılda Müslümanlar ilim, kültür ve sanatta giderek gerilemiş, medrese ve tekkeler de dinamizmini kaybetmeye başlamıştır. Diğer taraftan Ortadoğu’da siyasî ve toplumsal alanda meydana gelen olumsuz bazı gelişmeler, Müslüman toplumlar arasında çatışma ve huzursuzluğa yol açmıştır. Batı’nın, on dokuzuncu yüzyılda İslam dünyasına artan müdahalesi ise, var olan kötü durumu daha da derinleştirmiştir. Bu süreçte İslam toplumunu içine düştüğü bu durumdan kurtarmak amacıyla dinî ve tasavvufî kimliğe sahip birden çok yenilikçi ihyâ hareketi ortaya çıkmıştır. Bu hareketlerden biri de Ahmed b. İdris el-Fâsî’nin (öl. 1253/1837) kurduğu İdrîsiyye tarikatıdır. Karizmatik dinî bir şahsiyet olarak etrafında geniş bir entelektüel kesim oluşan Ahmed b. İdris, İslam toplumunun yeniden ayağa kalkmasının tasavvufî bir İslam dindarlığı temelinde Kur’ân ve Sünnet’e bağlı, bidatlerden uzak, toplumsal çatışmalardan kaçınan bir hareketle mümkün olacağına kanaat getirmiştir. Bu amaçla kurduğu tarikatın yapısını geleneksel Sünnî tasavvuf anlayışına göre oluştururken, öğreti ve uygulamalarını ise daha çok Selefî tasavvuf’a yakın bir çizgide şekillendirmiştir. Bu makalede İdrîsiyye tarikatının Sünî tasavvufî altyapısının Selefî tasavvufa evrilme sebepleri ile ıslahatçı-ihyâcı bir hareket olarak üstlendiği tebliğ misyonu irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, XIX. Yüzyıl, İdrîsiyye Tarikatı, Islahat ve İhyâ Hareketleri, Selefî Tasavvuf

Identity of Idrisiyya Sufı Order Evolving into Salafî Sufism and Its Reformist Aspect in The 19th Century

Öz

In the nineteenth century Muslims gradually regressed in science, culture and art, and madrasahs and lodges began to lose their dynamism. On the other hand, some negative developments in the political and social field in the Middle East have led to conflict and unrest among Muslim societies. The increasing involvement of the West in the Islamic World in the nineteenth century further deepened the existing plight. In this process, more than one innovative revival movement with a religious and mystical identity emerged in order to save the Islamic society from this situation. One of these revival movements is Idrîsiyya Sufi Order founded by Ahmad b. Idris al-Fâsî (d. 1253/1837). As a charismatic religious figüre, Ahmad b. İdris was convinced that the re-emergence of the Islamic community would be possible with a movement based on a mystical Islamic piety, devoted to the Qur’an and Sunnah, away from innovations and avoiding social conflicts. For this purpose, while he formed the structure of the sufi order he founded according to the traditional Sunni Sufi understanding, he shaped his teachings and practices in a line more close to Salafi Sufism. In this article, the reason fort he evolution of the Sunni mystical infrastructure of the Idrisiyya Sufi order to Salafi Sufism and as a reformist-revivalist movement the mission of notification was examined.

Anahtar Kelimeler

Mysticism, 19th Century, Idrisiyya Sufi Order, Reformer and Revival Movements, Salafi Sufism

Kaynakça

• ‘Afîfî, Ebu’l-‘Alâ. et-Taṣavvuf es- sevretu’r-rûḥiyye fi’l-İslâm. Beyrût: Dâru’ş-Şa’b, t.s.
• ‘Afîfî, Ebu’l-‘Alâ. Muhyiddin İbnü’l-Arabî’nin Tasavvuf Felsefesi. çev. Mehmet Dağ. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Azamat, Nihat. “Ahmed b. İdris”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/92. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1989.
• Beytâr, Abdürrezzak. Hilyetü’l-beşer fî târîḫi’l-ḳarni’s-sâlise ‘aşer. thk. Muhammed Behçet el-Beytâr. 3 Cilt. Beyrût: Dâru Sâdır, 1993.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Vehhâbîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.42/612. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Chittick, William. Tasavvuf. çev. Turan Koç. İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
• Çağrıcı, Mustafa. “Saygı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/211. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Demirli, Ekrem. Tasavvufun Altın Çağı Konevî ve Takipçileri. İstanbul: Sufî Kitap, 2015.
• Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri İle Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi”. Nazariyat İslam Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/4 (Nisan 2016), 1-29.
• Dernîka, Muhammed Ahmed. Mu’cemu’l-müellifîne’ṣ-ṣûfiyyîn. Trablus: el-Müessesetü’l-Hadîse Li’l-Kitâb, 2006.
• DİA. “Avdülaziz ed-Debbâğ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/188. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Ebû Rumman, Muhammed. Esrâru’ṭ- ṭarîḳi’ṣ-ṣûfî. Ürdün: Muessesetu Fridrîş Aybert, 2020.
• Fâsî, Seyyid Ahmed b. İdris. el-Esâs. haz. Abdülhalık Hakkı. (el-Meḥâmidü’s-Semâniye adlı eserin kenarında, 11-15. sayfalar). Kahire 1304.
• Fâsî, Seyyid Ahmed b. İdris. el-Meḥâmidü’s-semâniye. haz. Abdülhalık Hakkı. Kahire 1304.
• Fâsî, Seyyid Ahmed b. İdris. el-ḳavâʿid. haz. Abdülhalık Hakkı (el-Meḥâmidü’s-Semâniye adlı eserin kenarında, 2-10. sayfalar). Kahire 1304.
• Harîrîzâde, M. Kemaleddin. Tibyânü vesâili’l-hakâyık fî beyân-ı selâsili’t-tarâik. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 430/1b-398a.
• Hilmi, Şehbenderzâde Filibeli Ahmed. Senûsîler. sad. Dursun Gürlek. İstanbul: Bedir Yayınları, 1997.
• Hodgson, M. G. S. İslam’ın Serüveni. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 1993.
• İbn Haldûn, Abdurrahman b. Muhammed. Muḳaddime. Beyrût: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1988.
• İbn Manzûr, Cemalüddin Muhammed b. Mükrim. Lisânü’l-‘Arab. 3. Cilt. Beyrût: Dâru’l-Fikr, 1990.
• İbrahim, Abdullah Abdürrezzâk. Afrika’da Tasavvuf ve Tarikatlar. çev. Kadir Özköse. Konya: Ensar Yayıncılık, 2008.
• İşcan, Zeki. Selefilik. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2012.
• Kara, Mustafa. “Evrâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/533. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Kavak, Abdulcebbar. “İbnü’l-Arabî’nin Rüya Yoluyla Tesirine Bir Örnek: Şeyh Mahmud el-Halvetî’nin el- Hikemu’s-Sûfiyye Adlı Eseri”. Uluslararası İbnü’l-Arabî Sempozyumu Bildiri Kitabı, haz. Fikret Karaman. 641- 650. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Kerrâr, Ali Salih. eṭ-Ṭarîḳatü’l-İdrîsiyye fi’s-Sûdan. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1991.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Ma‘rûf Zerîk, Ali Abdülhamid Baltacı. Beyrût: Dâru’l-Cîl, 1990.
• Mahmûd, Abdulkādir. el-Felsefetü’ṣ-ṣûfiyye fi’l-İslâm. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1967.
• Makdisi, George. İslam’ın Klasik Çağında Din Hukuk Eğitim. çev. Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Makdisi, George. “Hanbeli Mezhebi ve Tasavvuf”. çev. Ramazan Özmen. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 8/18 (2007), 297-310.
• Nebhânî, Yusuf b. İsmail. Câmi’u kerâmâti’l-evliyâ. 2 Cilt. Beyrût: Dâru’l-Ma’rife, 2003.
• Neşşâr, Ali Sâmî. Neş’etu fikri’l-felsefî fi’l-İslâm. 1 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me’ârif, 9. Baskı, ts.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Ortaçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Ömerî, Hasan b. Ahmed b. Abdullah. Munâzara ‘ilmiyye beyne Sîdî Aḥmed b. İdris ve Vehhâbiyyeti Necd. haz. İbrahim er-Rifâ’î. Kına: Dâru Âl er-Rifâ’î, t.s.
• Öteleş, Zeliha. “Tarikat Dönemi Sonrası Tasavvufî Hareketler: Dandaravî Topluluğu Örneği”. Akademiar Dergisi 7 (Aralık 2019), 141-160.
• Özervarlı, M. Sait. “Selefiyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/401. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Özköse, Kadir. “Osmanlı Devleti ile Senûsiyye Tarikatı Arasındaki İlişkiler”. Gazi Osman Paşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2013), 11-39.
• Özköse, Kadir. “Sudan’da Tasavvufî Tecdid Hareketleri”. Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 24/47 (2021), 197-217.
• Özköse, Kadir. “Sudan’da Tasavvufî Hayatın Şekillenmesine Kadiriyye ve Şâziliyye Tarikatlarının Etkisi”. Sufiyye 10 (Haziran 2021), 163-178.
• Rifâî, Ahmed b. Ali. Hâletu ehli’l-hakîka ma‘a’llahi Teâlâ. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l- ‘İlmiyye, 2004.
• Şahin, Hanifi. Olgu ile Algı Arasında İbn Teymiyye. İstanbul: Mana Yayınları, 2021.
• The Letters of Ahmad İbn İdris. çev. Albrecht Hofheınz vd. ed. Eınar Thomassen ve Bern Radtke. London: Hurst and Company, 1983.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Seha Neşriyat, 1995.
• Türer. Osman. “Biat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 6/124. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. İslâm Düşüncesinin Yapısı Selef, Kelâm, Tasavvuf, Felsefe. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Uludağ, Süleyman. “Tarihî Süreçte Selefîlik-Tasavvuf İlişkileri”. İlahiyat Akademi Dergisi 1/1-2 (2015), 253-262.
• Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. haz. Mehmet Akkuş, Ali Yılmaz. 5 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2011.
• Yalçın, Ahmet. Selefî Düşüncenin Tarihi Gelişiminde İbn Teymiyye. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Yalçın, Ahmet. “İbn Teymiyye’de Selefî Düşünce-Tasavvuf İlişkisi”. Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 9/1 (2019), 139-156.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Tevessül”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/6. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Yerinde, Âdem. ” Muhammed Osman el-Mirganî (Sufî Kişiliği ve Tefsirciliği)”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/18 (2008), 1-46.
• Yılmaz, Hasan Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.
• Zekeriya, Zehre Atife. et-Terbiyetu’r-rûḥiyye fî menheci Aḥmed b. İdris ve etbâ’ihi. Dimaşk: Dâru’t-Tekvîn Li’n- Neşri ve’t-Tevzî’, 2004.