Matemin Gölgesinde Sivil Bir Fenomen: İran'da Dinî Heyetler

Yıl 2022, Sayı: 58, 67 - 76, 31.12.2022

Zeynep Sena Kaynamazoğlu

https://doi.org/10.5152/ilted.2022.22106244

Cited By: 1

Öz

Şiî halk dindarlığının en güçlü unsuru Muharrem ayında icra edilen matem merasimleridir.
Muharrem matemi ve benzeri dinî merasimler Şiî Müslümanlara İmam Hüseyin başta olmak üzere On İki İmam’la olan bağlarını tazeleme ve toplumsal hafızalarını canlı tutma imkânı vermektedir. Bireysel dindarlığın önemli bir bileşenini oluşturan bu merasimler aynı zamanda kapsamlı bir toplumsal ve siyasî muhtevaya sahiptir. Bunun günümüz İran’ındaki en önemli örneği, merasimleri icra etmek için bir araya gelmiş insanlardan müteşekkil dinî heyetlerdir. Fütüvvet geleneğinin etkilerinin görüldüğü dinî heyetler, modern dönemde İran toplumunun ürettiği özgün bir fenomendir. Heyetlerin düzenlediği dinî meclislerde farklı ekonomik ve sosyal sınıflara ait kimseler ortak bir platformda buluşmakta, böylece dayanışma ve yardımlaşma ağı inşa etmektedir. Heyetler, sivil ve gayri resmî olmaları sebebiyle hareket kabiliyeti yüksek ve dinamik yapılardır. Bu dinamiklik İran İslâm Devrimi ve sonrasında da İran-Irak savaşında kilit bir rol oynamalarını sağlamıştır. Toplumsal şartlar değiştikçe heyetler de değişime uğramış, bu durum yönetimin heyetleri kontrol altına almak istemesine sebep olmuştur. Bu çalışma heyetlerin tarihsel ve dinî kökenlerini, yapısını, işlevlerini ve siyasetle ilişkisini konu edinerek, halk dindarlığının toplumsal ve siyasal etki gücünü ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, İran, Şîa, Dinî Heyetler, Kerbelâ, Muharrem, Matem Ritüelleri, History of the Islamic Sects, Iran, Karbalā’, Moḥarram, Mourning Rituals, Religious Associations (Hey’at), Shī‘a

A Civil Phenomenon in the Shadow of Mourning: Religious Associations in Iran

Öz

The strongest element of Shi‘ite popular religiosity is the mourning ceremonies performed in Moḥarram. ʿĀšūrā and similar religious ceremonies allow Shi‘ite Muslims to renew their ties with the twelve Imams, especially Imām Ḥusayn (d. 61/680) and to keep their collective memories alive. These ceremonies that constitute an important component of private religiosity have a comprehensive social and political aspect. One of the most important examples of this in contemporary Iran is the religious associations (hey’at, plural hey’athā) composed of people who came together to perform religious ceremonies. Religious associations are a unique phenomenon produced by Iranian society in the modern period though the Fotowwa tradition (Javānmardī) has a strong influence on them. They are remarkable in terms of bringing people from different economic and social classes together on a common platform. Religious associations are dynamic structures with high mobility due to their civil and informal nature. This dynamism enabled them to play a key role in the Iranian Islamic Revolution and the Iran–Iraq war. As social conditions and styles of religiosity have changed, nature of religious associations has also changed; therefore, the authority wants to take them under control. This study reveals the social and political influence of popular religiosity by addressing the historical and religious origins and structure and social functions of the religious associations in addition to their relationship with politics.

Anahtar Kelimeler

History of the Islamic Sects, Iran, Karbalā’, Moḥarram, Mourning Rituals, Religious Associations (Hey’at), Shī‘a

Kaynakça

• Aghaie, Kamran Scot. The Martyrs of Karbala: Shi’i Symbols and Rituals in Modern Iran. Seattle: University of Washington Press, 2004.
• And, Metin. Ritüelden Drama Kerbe lâ-Mu harre m-Ta‘ ziye. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 3. Basım, 2012.
• Anvar, Iraj. “Peripheral Taʿziyeh: The Transformation of Taʿziyeh from Muharram Mourning Ritual to Secular and Comical Theatre”. TDR/The Drama Review 49/4 (2005), 61-67.
• Ayoub, Mahmoud M. Redemptive Suffering in Islam: A Study of the Devotional Aspects of Ashura in Twelver Shi’ism. Paris, New York: The Hague, 1978.
• Bahâr, Mehrî - Aḥmedî, Ebolfeżl. “Berresî-yi Câmiʿeşinaḫtî-yi taġyîrât-ı Kârkerdi-yi heyʾethâ-yı Meẕhebî”. Faslnâme-yi Muḥendisî Ferhengî 9/80 (1393), 27-55.
• Bayram, Mikail. “Anadolu Ahîliğinin Teşekkülündeki Rolü Açısından Fütüvvet Hareketi ve Tarihi”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 1 (2016), 51-73.
• Bozan, Metin. “Tarihi Hadiselerin Konjonktürel İnşası (Şia’da Kerbela Örneği)”. Şarkiyat 9/2 (2017), 802-822. https ://do i.org /10.2 6791/ sarki at.34 1880
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Kerbela’dan İnkılab’a: İmâmî-Şiî Şehadet Düşüncesi ve Problemleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XLIII/2 (2002), 211-247.
• Büyükkara, Mehmet Ali. “Çağdaş Şîa Düşüncesinde Kerbela’nın Problemli Mirası: İmam Hüseyin Kazanmak İçin Mi Yoksa Canını Feda İçin Mi Ayaklandı?” Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Sempozyum) I (2010), 383-408.
• Calmard, Jean. “Shi‘i Rituals and Power II. The Consolidation of Safavid Shi‘ism: Folklore and Popular Religion”. Safavid Persia The History and Politics of an Islamic Society. ed. Charles Melville. 139-190. London: I.B.Tauris, 1996.
• Chehabi, Houchang E. “Zur-Ḵāna”. Encyclopaedia Iranica. Erişim 06 Ekim 2022. https ://ir anica onlin e.org
• Chelkowski, Peter J. (ed.). Taʿziyeh: Ritual and Drama in Iran. New York: New York University Press, 1979.
• Chelkowski, Peter J. (ed.). Eternal Performance: Taʿziyeh and Other Shiite Rituals. London: Seagull Books, 2010.
• Demir, Habip. “Günümüz Iran Şiîliğinde Kutsal Gün ve Geceler”. İlahiyat Akademi 5 (2017), 165-192.
• Demi̇r, Habip. “Modern Dönem Şiî Düşüncesinde Bir Kimlik İnşası Olarak Erbaîn Yürüyüşü”. Şarkiyat 13/1 (2021), 169-186. https ://do i.org /10.2 6791/ sarkiat.87 6043
• Ġaffârî Heşcîn, Zâhid vd. “Naḳş-i Heyʾethâ-yi Meẕhebî-yi Şehr-i Tehrân der Ferâyend-i Pîrûzi-yi İnḳilâb-ı İslâmî”. Dâniş-i Siyâsî 2 (1391), 63-82.
• Hartmann, Angelika. “Nâsır-Lidînillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA). 32/399-402. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM), 2006. https ://is laman siklo pedis i.org .tr/n asir- lidin illah
• Hasanov, Behram - Shirinov, Agil. “Suffering for the Sake of Cosmic Order: Twelver Shī‘ah Islam´s Coping with Trauma”. Ilahiyat Studies 8/1 (2007), 65-93.
• Hussain, Ali J. “The Mourning of History and the History of Mourning: The Evolution of Ritual Commemoration of the Battle of Karbala”. Comparative Studies of South Asia, Africa and the Middle East 25/1 (2005), 78-88.
• Kaya, Zeynep Sena. İran’da Âşûrâ Merasimleri ve Tarihsel Gelişimi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Kiren, Akın. “Dünyevî İktidarın Meşrûlaştırılmasında Dinî Bir Ritüelin Kullanılması: Kaçarlar ve Taziye”. Siyasal Bilimler Dergisi 5/2 (2017), 51-66.
• Ḳobâdî, ʿAlireża - Keyḳobâdî, Fâṭıme. “Berresî-yi Mîzân-ı Âşinâyi-yi Şirketkonendegân der Heyʾethâ-yı Meẕhebî bâ Ehdâf-ı Olguhâ-yı Dînî”. İslâm ve ʿUlûm-i İctimâʿî 2/3 (1389), 171-192.
• Malekpour, Jamshid. The Islamic Drama. London; Portland, OR: Routledge, 2004.
• Mehr News Agency. “Neved-i Se Hezâr Hey’et-i Meẕhebi ve Heştâd Hezâr Meddâḥ der Kişver Fa‘âl Est”. 07 Ocak 2021. Erişim 26 Şubat 2022. https ://www.meh rnews .com/ news/ 51167 11
• Meẓâherî, Muḥsin Ḥesam. Resâne-yi Şîʿe: Câmiʿeşinâsî-yi Âînhâ-yi Sugvârî ve Heyʾethâ-yi Meẕhebî der Îrân. Tehran: Neşr-i Beynu'l-Milel, 1374.
• Meẓâherî, Muḥsin Ḥesam. “Heyʾet”. Ferheng-i Sug-i Şîʿe. ed. Muḥsin Ḥesam Meẓâherî. 523-525. Tehran: Ḫayme, 2016 1395.
• Meẓâherî, Muḥsin Ḥesam. “Heyʾethâ-yı Muʾtelife-yi İslâmî”. Ferheng-i Sug-i Şîʿe. ed. Muḥsin Ḥesam Meẓâherî. 527-529. Tehran: Ḫayme, 1395.
• Meẓâherî, Muḥsin Ḥesam. Trajedi-yi Cihân-ı İslâm: ’Ezâdârî-yi Şîʿeyân-ı Îrân be Rivâyet-i Sefernâmenivîsân, Müsteşriḳān ve Îrânşinâsân (ez Ṣafeviyye ta Cumhûrî İslâmî). 3 Cilt. İsfahan: Neşr-i Ârmâ, 1397.
• Moazzen, Maryam. “Rituals of Commemoration, Rituals of Self-Invention: Safavid Religious Colleges and the Collective Memory of the Shi‘a”. Iranian Studies 49/4 (2016), 555-575. https ://do i.org /10.1 080/0 02108 62.20 15.10 30985
• Nakash, Yitzhak. “An Attempt to Trace the Origin of the Rituals of ʿĀshūrāʾ”. Die Welt des Islams 33/2 (1993), 161-181.
• Nûşâbâdî, Muḥammed Meşhedî. Taṣavvuf-i Îrânî ve ʿEzâdârî-yi ʿAşûrâ: Naḳş-ı Ṣûfiyye, Ehl-i Futuvvet ve Ḳalenderiyye der Bunyângoẕârî-yi Âyînhâ-yi Muḥarrem. İsfahan: Neşr-i Ârmâ, 2. Basım, 1396.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/261-263. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Omrânî, Selmân - Şeḥne, Ḥamed Zâre. “Neẓârat-i İctimâʾî der Heyʾethâ-yi Meẕhebî ve Naḳş-i Ân der Pîşgîrî ez Corm”. Âmûzehâ-yi Huḳûḳî-yi Govâh 6/1 (1399), 255-280. https ://do i.org /10.3 0497/ LEG.2 020.2 812
• Onat, Hasan. “Şiiliğin Doğuşu Meselesi (Birinci Hicri Asır)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36/1 (1997), 79-117.
• Onat, Hasan. “Iran İslam Devrimi ve Şiîlik”. e-makâlât Mezhep Araştırmaları 6/2 (2013), 223-256.
• Rahimi, Babak. “Takkiyeh Dowlat: The Qajar Theater State”. Performing The Iranian State : Visual Culture and Representations of Iranian Identity. ed. Staci Gem Scheiwiller. 55-71. London: New York: Athem Press, 2013.
• Rahimi, Babak. Theater State and the Formation of Early Modern Public Sphere in Iran. Leiden; Boston: Brill, 2011.
• Raḥmânî, Cabbâr. Taġyîrât-i Menâsikhâ-yi ‘Âşûrâ. Tehran: İntişârât-i Tîsâ, 1393.
• Raḥmânî, Cabbâr. Heyʾethâ-yi ʿEzâdârî der Câmiʿe-yi Îrân. İsfahan: Neşr-i Ârmâ, 1397.
• Rahnema, Ali. “Jamʿiyat-e Moʾtalefa-ye Eslāmi”. Encyclopaedia Iranica. Erişim 20 Nisan 2022. http: //www .iran icaon line. org/a rticl es/ja miyat -e-mo talefa-ye- eslam i
• Rahnema, Ali. “Jamʿiyat-e Moʾtalefa-ye Eslāmi i.” Encyclopaedia Iranica. Erişim 14 Haziran 2018. http: //www .iran icaon line. org/a rticl es/ja miyat -e-mo talefa-i Sarraf, Ali Haj Khan Mirzai. Heritage and Continuity in the Bazaar: The case of Religious Association of the Drapers’ Guild of the Tehran Bazaar. BTU Cottbus-Senftenberg, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Sâzmân-ı Teblîġât-ı İslâmî. “Şûrâ-yı hey’ât-ı meẕhebî der yek nigâh”. 19 Aralık 2017. Erişim 07 Mart 2022. http: //ido .ir/p ost/8 05326
• Sohoni, Pushkar - Tschacher, Torsten. “Introduction”. Non-Shia Practices of Muḥarram in South Asia and the Diaspora: Beyond Mourning. ed. Pushkar Sohoni - Torsten Tschacher. 1-11. London: Routledge, 2022.
• Tabatabai, Seyyid Kazım - Efe, Seyfullah. “Ravzahanlık Adeti ve Kerbela Olayının Tahrifindeki Rolü”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 34 (2011), 199-218.
• Thaiss, Gustav Edward. Religious Symbolism and Social Change: The Drama of Husain. Washington University, Doktora Tezi, 1973.
• Thurfjell, David. “The Heyʾati Movement Charismatic Preachers, Politics and Youth Culture”. Handbook of Islamic sects and movements. ed. Muhammad Afzal Upal - Carole M. Cusack. 305-337. Leiden; Boston: Brill, 2021.
• Tunçkol, H. Mehmet - Güven, Özbay. “Eski Doğu Sporunda Bir Kurum : Zorhâne (Zûrhâne)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 41 (2013), 235-248.
• Uludağ, Süleyman. “Fütüvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/259-261. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Vâhed-i Pejûheş-i Defter-i Ferhengi-yi Defter-i Faḫru’l-Eiʾmme. Heyʾet: Vîje-yi ʿEzâdârân, Câygâh-ı ʿEzâdâri-yi Ehl-i Beyt ve Mecâlis-i zikr ve tevessol. ed. Meryem Ramazânî. İntişârât-i Ḳuds-i Reżevî, 2. Basım, 1395.
• Yarshater, Ehsan. “Taʿziyeh and Pre-Islamic Mourning Rites in Iran”. Taʿziyeh: Ritual and Drama in Iran. ed. Peter J. Chelkowski. 88-94. New York: New York University Press, 1979.
• Yılmaz, Adem. “İmam Hüseyin’in Yasçıları: Gelenekten Günümüze İran’daki Şiî Matem Merasimlerinde Meddahlar”. İran Çalışmaları Dergisi 5/2 (2021), 303-336. https ://do i.org /10.3 3201/ irani an.10 17532