Abū Rashīd al-Nisābūrī's Place in the Mu'tazilite School and his Approach to the Polemics within the School

Yıl 2024, Sayı: 61, 92 - 105, 30.06.2024

Edip Yilmaz , Mehmet Zeki İşcan

https://doi.org/10.29288/ilted.1422472

Öz

In this paper, we have examined the position of Abū Rashīd al-Nīsābūrī in the school of Muʿtazila and his approach to the polemics within the school. He was one of the prominent students of Qāḍī ʿAbd al-Jabbār and assumed the leadership of Muʿtazila of Basra after the death of his teacher. Although there is not much information about his life in the sources, it is reported that he belonged to the Baghdād school in the early years of his life and was influenced by the views of Abū’l-Ḳāsim al-Balkhī, who had a great reputation in the Khorasan region. In his surviving works, which are written from the perspective of the Basra school, he continues to refer to al-Balkh̲̲ī's views extensively. The fact that he belonged to the Baghdād school in the early years of his life and later became a member of the Basra school gave him the opportunity to get to know both schools closely. Based on this experience, he wrote a work on the polemics between the two schools and defended the views of Abū Hāshim al-Jubbāʾī against the Baghdād Mu‘tazilites. When we closely examine al-Nīsābūrī's views, we can say that he preserved the Mu‘tazilite point of view to a great extent during the period of the Buwayhids when Shiite tendencies started within the Muʿtazila. Instead of presenting different ideas and approaches, he tried to make the Mu‘tazilite heritage more systematic and understandable by following the path of his teacher. He also put forward some unique approaches. In particular, he criticized early Mu‘tazilite thinkers such as al-Naẓẓām on the issue of sarfa and took an attitude close to the general Sunni view. As al-Shahrastānī states, it is possible to see this close positioning of the Basra Mu'tazilites to Sunni thought in al-Nīsābūrī's views on prophethood and miracles. In our study, using the documentation technique, al-Nīsābūrī's works that have survived both in manuscript and printed form have been identified. These works were analyzed through content analysis and the results were evaluated.

Anahtar Kelimeler

History of Islamic Sects, Muʿtazila, al-Nīsābūrī, Sarfa, Baṣra, Bag̲h̲dād

Ebû Reşîd en-Nisâbûrî’nin Mu‘tezile Mezhebindeki Yeri ve Ekol İçerisindeki Polemiklere Yaklaşımı

Öz

Çalışmamızda geç dönem Mu‘tezilesinin önemli temsilcilerinden birisi olan Ebû Reşîd en-Nîsâbûrî’nin Mu‘tezile mezhebindeki konumunu ve ekol içerisindeki polemiklere yaklaşımını ele aldık. Kâdî
Abdülcebbâr’ın önde gelen talebelerinden birisi olan Nisâbûrî, hocasının vefatından sonra Basra Mu‘tezilesinin riyasetini üstlenmiştir. Kaynaklarda hayatına dair fazla bilgi bulunmasa da ömrünün ilk yıllarında Bağdat Mu‘tezilesine mensup olduğu ve Horasan bölgesinde büyük bir üne sahip olan Ebü’l-Kâsım el-Belhî’nin görüşlerinden etkilendiği aktarılmaktadır. Günümüze ulaşan ve Basra Mu‘tezilesinin bakış açısıyla kaleme alınan eserlerinde Belhî’nin görüşlerine yoğun bir şekilde atıfta bulunmaya devam etmektedir. Ömrünün ilk yıllarında Bağdat ekolüne mensup olması ve daha sonra Basra ekolüne intisap etmesi, kendisine her iki ekolü yakından tanıma fırsatı sunmuştur. Bu tecrübesinden hareketle iki ekol arasındaki polemiklere dair bir eser telif etmiş ve eserde Ebû Hâşim el-Cübbâî’nin görüşlerini Bağdat Mu‘tezilesine karşı savunmuştur. Nîsâbûrî’nin görüşlerini yakından incelediğimiz zaman Mu‘tezile içerisinde Şiî temâyüllerin başladığı Büveyhiler döneminde yaşamasına rağmen Mu‘tezilî bakış açısını büyük oranda muhafaza ettiğini söyleyebiliriz. Farklı fikirler ve yaklaşımlar ileri sürmekten ziyade hocasının yolunu takip ederek Mu‘tezilî mirası daha sistematik ve anlaşılır bir hale getirmeye çalışmıştır. Ayrıca kendine özgü birtakım yaklaşımlar da ileri sürmüştür. Özellikle sarfe konusunda Nazzâm gibi ilk dönem Mu‘tezilî düşünürlere ciddi eleştiriler yönelterek genel sünnî görüşe yakın bir tutum sergilemiştir. Şehristânî’nin de ifade ettiği üzere Basra Mu‘tezilesinin sünnî düşünceye bu yakın konumlanışını Nîsâbûrî’nin nübüvvet ve keramet konularında da görmek mümkündür. Çalışmamızda dokümantasyon tekniği kullanılarak Nîsâbûrî’nin hem yazma hem de matbu olarak günümüze ulaşan eserleri tespit edilmiştir. Bu eserler içerik analizine tabi tutularak incelenmiş ve ulaşılan sonuçlar değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam Mezhepleri Tarihi, Mu‘tezile, Nîsâbûrî, Sarfe, Basra, Bağdat

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarında bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımızı beyan ederiz.

Destekleyen Kurum

Yazarlar herhangi bir kaynaktan destek almadıklarını beyan ederler.

Kaynakça

• Akoğlu, Muharrem. Büveyhiler Döneminde Mu‘tezile. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2008.
• Arpaguş, Hatice K. “Bağdat Mu‘tezile Ekolü Belhi Örneği”. İslam Medeniyetinde Bağdat Uluslararası Sempozyum. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 2008.
• Aydınlı, Osman. Akılcı Din Söylemi Farklı Yönleri ile Mutezile Ekolü. Ankara: Hitit Kitap Yayınevi, 2010.
• Aydınlı, Osman. Doğuşundan Büyük Selçuklulara Kadar Mu‘tezile Ekolü Tarihi ve Öğretisi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2018.
• Bağdadî, Abdülkâdir. el-Fark beyne’l-firak. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Kahire: Dâru’t-Talâi’, 2009.
• Bağdadî, Abdülkâdir. el-Milel ve’n-nihâl. thk. Albert Nader Nasri. Beyrut: Dâru’l-Maşrik, 1986.
• Cüşemî, Hakim Ebû Sa’d el-Muhassin b. Muhammed Kerrame el-Beyhâkî. “et-Tabakâtu hâdiyete’l-ʽaşera ve’s-sâniyete’l-aşera min şerhi’l-ʽuyun”. Fadlü’l-i’tizâl ve tabakâtü’l-Mu‘tezile. thk. Eymen Fuad Seyyid. Tunus: Daru’t-Tunusiyye, 1986.
• Çelebi, İlyas - Topaloğlu, Bekir. Kelam Terimleri Sözlüğü. İsam / İslam Araştırmaları Merkezi, 2022. Ebû Temmâm. Bâbu’ş-şeytân min kitâbi’ş-şecere. thk. Wilferd Madelung. Kütübhâne-i Tahassusi Târihi’l-İslâmî ve’l-Edyân, 1372.
• Echo Cultural Haritage Online. “Abū Rašīd Saʿīd ibn Muḥammad ibn Saʿīd al- al-Masāʾil fī al-ḫilāf bayna al-Baṣiriyyīn wa-ʾl-Baġdādiyyīn”. Erişim 10 Ağustos 2023. https://echo.mpiwg-berlin.mpg.de/ECHOdocuView?url=/experimental/ismi_proto/UGTHY0RG/pageimg&pn=9&mode=imagepath
• Fahrî, Ali b. Muhammed b. Abdillah. Telhîsü’l-beyân fi zikr-i ehl-i edyân. thk. Reşîd Hayyûn. Beyrut: Dâru’l-Medârik, 2011.
• Hayyât, Ebü’l-Hüseyn Abdürrahim b. Muhammed b Osman. Kitabü’l-İntisâr ve’r-red ala İbni’r-Ravendî el-mülhid. thk. H. S. Nyberg. Beyrut: Mektebetü’d-Dâri’l-ʽArabiyye li’l-Kitâb, 2. Basım, 1993.
• Hamevî, Yâkut. Mu’cemü’l-Üdebâ (irşâdü’l-erîb ilâ ma’rifeti’l-edîb). thk. İhsan Abbas. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• Horten, Max. “Die Philosophie Des Abu Raschid”. Studien Zur Philosophie des Abu Rasid Nîsâbûrî. ed. Fuat Sezgin. Frankfurt: Institut für Geschichete der Atabisch-İslamischen Wissenschaften an der Johann Wofgang Goethe-Universitat, 1986.
• İbn Murtaza, Ahmed b. Yahya. Kitabü Tabâkâti’l-Mu‘tezile. thk. S. D. Wilzer. Beyrut: y.y., 1961.
• İsferâyînî, Ebü’l-Muzaffer. et-Tebsîr fi’d-dîn ve temyîzü’l-firkati’n-nâciyeti ani’l-firaki’l-hâlikîn. thk. Muhammed Zâhid Kevseri. Kahire: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2010.
• Kâdî Abdülcebbâr.Fadlu’l-İtizâl ve Tabakâtu’l-Mu‘tezile.Tunus: Daru’t-Tunûsiyye, 1986.
• Koloğlu, Orhan Şener. “Behşemiyye-İhşidiyye Çekişmesi: Kısa Bir Tarihsel İnceleme”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/2 (01 Haziran 2009), 285-298.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdurrahman. et-Tenbîh ve’r-redd alâ ehli’l-ehvâi ve’l-bida’. thk. Muhammed Zahid el-Kevserî. Kahire: Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 2007.
• Martin, Richart C. A Mu’tazilite Treatise On Prophethood And Miracles. Being Probably the bab Ala’n-Nubuwwah Form The Ziyadat al-Sharh by Abu Rashid al-Nîsâbûrî. New York: New York University, 1975.
• Maturidi, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud es-Semerkandî. Kitâbu’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruşi. Beyrut: Dâru’s-Sâdr, 2016.
• Muhallî, Humeyd b. Ahmed. “Min kitabi’l-hadâikü’l-verdiyye fî menâkibi e’immeti’z-Zeydiyye”. Ahbārü e’immetiz-Zeydiyye fi Taberistan ve Deylem ve Geylan. thk. Wilferd Madelung (Beyrut: el-Ma’hadü’l-‘Almânî li Ebhâsi’ş-Şarkiyye, 1987.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşid Saʽîd b. Muhammed. Divanu’l-usûl fi’t-tevhîd. thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Vizâretu’s-Sekâfe, 1965.
• Nîsâbûrî, Ebû Reşid Saʽîd b. Muhammed. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdîyyîn. thk. Rıdvan Seyyid - Ma’n Ziyâde. Beyrut: Ma’hedü’l-İnmai’l-ʽArabî, 1979.
• Nisâbûrî, Ebû Reşid Sa‘îd b. Muhammed. İ‘câzü’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetu Câmi’ati’l-Melik Suʽûd, Mahtûtât, 7752 F 1642/2, 1a-71a.
• Nisâbûrî, Ebû Reşid Sa‘id b. Muhammed. Ziyâdâtu’ş-şerh. Londra: British Museum, Oriental, 8613.
• Schmidtke, Sabine - Ansari, Hasan. “Mu’tazilism after Abd al-Jabbâr: Abû Rashid al-Nisâbûri’s Kibtâb Masâ’il al-Khilâf fi’l-Usûl”. Studies in Medieval Islamic Entellectual Traditions. Georgia: Lockwood Press, 2017.
• Sezgin, Fuat. Tarihü’t-Turâsi’l-ʽArabî. çev. Muhammed Fehmi el-Hicâzî. y.y.: İdaretü’s-Sekâfeti ve’n-Neşri bi’l-Câmi’a, 1991.
• Subhi, Ahmet Mahmut. el-Mu‘tezile fi ʽilmi’l-kelâm. Beyrut: Dâru’n-Nehdati’l-ʽArabiyye, 1985.
• Şahin, Hanifi. Şiîlerin Gözüyle Sünnîler İlk Dönem Şiî Kaynaklarında Sünnî Algısı. Mana Yayınları, 2016.
• Şahin, Hanifi. “Abbasilerin Son Dönemlerinden İlhanlıların Yıkılışına Kadarki Süreçte Şiî-Sünnî İlişkileri”. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 6/2 (2013), 17-42.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerim. el-Milel ve’n-nihal. thk. Kisrâ Sâlih Ali. Dımeşk: Müessesetü’r-Risâle Nâşirûn, 2015.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Sarfe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/140-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.